پیوندهای عید پاک با طبیعت

بیژن روحانی

امسال مراسم عید پاک مسیحیان با چهارمین روز آغاز بهار هم‌زمان شده است. عید پاک با آن که از اصلی‌ترین آيين‌های مسیحیت است، اما حضور عناصری از آيين‌ها و فرهنگ‌های دیگر نیز در آن دیده می‌شود.

در باورهای مسیحی، عید پاک روز رستاخیز مسیح از مرگ یا دوباره برخواستن او پس از به صلیب کشیده شدن است، بنابراین آيينی است که پایه‌های اصلی و اعتقادی مسیحیت بر آن استوار شده است. در تقویم مذهبی مسیحیت، عید پاک اهمیت بیشتری نسبت به آیین‌های زایش مسیح یا کریسمس دارد، اما امروزه به دلایل زیادی از جمله نزدیکی آیین زایش مسیح به آغاز سال نو میلادی، جشن‌های مربوط به آن فراگیرتر شده است.

رستاخیز مسیح، پیرو دلا فرانچسکا، قرن پانزدهم

عید پاک در پایان هفته‌ای است به نام هفته‌ی مقدس، یعنی از زمانی که عیسی وارد اورشلیم می‌شود، تا زمانی که توسط سربازان رومی دستگیر شده و پس از تحمل مصائب و سختی‌ها بر فراز تپه جلجتا در اورشلیم به صلیب میخکوب می‌شود.

رستاخیز مسیح، طبق باورهای مسیحی روز سوم پس از به صلیب کشیده شدنش اتفاق می‌افتد و او از قبر خود برمی‌خیزد و به دنیای زندگان باز می‌گردد، چهل روز میان یاران خود به سر می‌برد و سپس برای همیشه به آسمان می‌رود.

طبق روایات انجیل‌ها، در این یکشنبه زمانی که مریم مجدلیه بر سر گور مسیح می‌رود، آن را خالی می‌یابد و سپس در می‌یابد که او زنده شده است. در روایتی دیگر، پطرس روز سوم پس از تصلیب مسیح به سوی گور او می‌رود و آن را خالی می‌بیند. (لوقا 12:24)

زمان متغیر عید
عید پاک در تقویم خورشیدی روز ثابتی ندارد، بلکه زمان برگزاری آن متغیر است. اما همواره در یکی از روزهای پس از 21 مارس تا 25 آوریل برگزار می‌شود. این عید که همواره پس از اعتدال بهاری یا برابری روز و شب در آغاز فصل بهار اتفاق می‌افتد، در اولین یکشنبه پس از دیدن بدر کامل ماه بوده و به همین دلیل تاریخ آن متغیر است.

عید پاک در زبان انگلیسی به نام «Easter» خوانده می‌شود که برخی نام آن را در ارتباط با یکی از الهگان کهن ژرمن می‌دانند.¹

تجلی، رافائل سانزیو، قرن پانزدهم

گذار از مرگ به زندگی
اما نام عید پاک در زبان‌های نولاتین (مانند ایتالیایی، فرانسوی، اسپانیایی) با کلمه «Pesache» یا «پسح» (Pesah) ارتباط دارد که از اعیاد اصلی یهودیان محسوب می‌شود. عید پسح که یهودیان آن را همواره در روز پانزدهم ماه عبری نیسان و در فصل بهار جشن می‌گیرند، عید خروج یهودیان از مصر و آزادی آنان است.

کلمه عبری پسح به معنای گذار، برشدن و رستاخیز است و به داستانی اشاره دارد که یهودیان برای در امان ماندن از فرشته مرگ، بره قربانی کرده و خون قربانی را به در خانه‌های خود می‌مالیدند و فرشته با دیدن خون بره قربانی از ورود به خانه خودداری می‌کرد. به این تریتب نخستین فرزند ذکور خانواده که در جریان دهمین مصیبت وارده بر مصر می‌بایست تلف شود، زنده می‌ماند. (عهد عتیق، سفر خروج، باب هفتم تا یازدهم)

کلمه گذر کردن با ورود به آیین‌های مسیحی، به گذار مسیح از مرگ به زندگی و رستاخیز او تغییر مفهوم داد. اما در هر حال تعدادی از آیین‌ها و نمادهای موجود در عید پاک ارتباطی با مراسم یهودیان دارد. «شام آخر» که در باور مسیحیان آخرین شامی بود که با حضور عیسی و یارانش برگزار شد، در حقیقت برگزاری آیین یهودی پسح بوده است که اشاره‌های آن را در اناجیل چهارگانه نیز می‌توان یافت. (متی،26:17)

از قرن چهارم میلادی، آیین‌های عید پاک، از آیین‌های عید پسح یهودی جدا شد و مبنای محاسبه آن که تا پیش از آن تاریخ بر مبنای محاسبه عید پسح بود، به روال کنونی درآمد.

کلمه «پاک» (Pâques) نیز گویش فرانسوی همان کلمه Pesache است که امروز در زبان فارسی به کار می‌رود.

مراسم عید پاک در کلیسای مقبره مقدس در اورشلیم، منبع AP

پنجاه روز پس از عید پاک یا در حقیقت ده روز پس از عروج مسیح به آسمان، عید دیگری وجود دارد به نام عید «گل‌ریزان» یا «عید پنجاهه» (Pentecost) که مسیحیان معتقدند زمان حلول روح مقدس بر یاران مسیح بوده، اما در حقیقت این نیز یکی دیگر از اعیاد کهن یهودیان بوده است که در اصل با شادمانی‌های جمع‌آوری محصول و خرمن ارتباط داشته است.

آیین عید پاک از مهم‌ترین آیین‌های نوزایی و رستاخیز است که در فرهنگ‌ها و بینش‌های گوناگون وجود دارد. از آنجا که رستاخیز مسیح هم‌زمان با بهار و نوزایی طبیعت است، طبیعتا بسیاری از آیین‌هایی که پیش از مسیحیت در مناطق مختلف برای شادباش رسیدن بهار و طلب سالی پربرکت برای محصولات کشاورزی وجود داشته به عید پاک نیز راه یافته است.

روز پس از مراسم عید پاک و در پایان این جشن بهاری، در بسیاری مناطق مراسمی مشابه سیزده بدر ایرانی وجود دارد که خانواده‌ها آن روز را خارج از خانه‌ها و در میان طبیعت می‌گذرانند.

جمعه مقدس سال 2008 در آمفی تئاتر کلوسئوم، منبع AP

عید پاک و کلیسای کاتولیک
گرچه در کشورهای مختلف مراسم گوناگون و گاه متفاوتی در این هفته برگزار می‌شود، اما در رم مرکز کلیسای کاتولیک، پاپ جمعه شب، یعنی هنگامی که مسیح را به صلیب می‌کشند، در ویرانه‌های باستانی آمفی تئاتر کلوسئوم حاضر می‌شود. حضور پاپ در این مکان باستانی به این دلیل است که بر طبق تصور عمومی در قرون اولیه مسیحیت، تعدادی از نومسیحیان در این مکان کشته شده‌اند. با این حال شواهدی تاریخی برای اثبات این امر در دست نیست.

گرچه کشته شدن مسیحیان در شهر رم در دوران امپراتوری، در منابع متفاوتی ذکر شده است، اما در هیچ‌کدام از آنها به‌طور خاص اشاره‌ای دقیق به بنای آمفی‌تئاتر فلاویو یا همان کلوسئوم نشده است. اما بنابر یک سنت چند صد ساله، پاپ با حضور در این بنای تاریخی، مراسم ويژه مذهبی را به جای می‌آورد.

رستاخیز در دنیای باستان
برخی اسطوره‌پژوهان، قائل به‌وجود پیوندهایی میان باورهای دوران کشاورزی و همچنین قربانی کردن در آیین‌های پیشا مسیحی، مانند آیین مهر و جاری کردن خون قربانی که باعث باروری زمین و روییدن گیاهان می‌شود و تصلیب مسیح و سپس بازگشت او به زندگی هستند.

قرن‌ها پیش از رستاخیز مسیح، اقوام و ملل دیگر نیز جشن‌های نوزایی یا رستاخیز برای خدایان یا شخصیت‌های اسطوره‌ای خویش برگزار می‌کردند که از آن میان می‌توان به اوزیریس، تموز، آتیس، میترا و خدایان دیگر اشاره کرد.²

چرخه مرگ و حیات مجدد یک خدا در دنیای باستان و پیشا مسیحی در میانرودان، مصر و سوریه نیز از موضوعات تکرار شونده اسطوره‌ای بوده است.

1. Barnhart, Robert K, The Barnhart Concise Dictionary of Etymology, 1995 2. McCabe, Joseph,The Myth of the Resurrection and Other Essays, Prometheus Books, 1993