گرایش نقاشان ایرانی به هنر اروپایی

بیژن روحانی

این برنامه را از «اینجا» بشنوید.

در برنامه‌های میراث فرهنگی، تصمیم گرفته‌ایم از این به بعد صدای شما را هم منعکس کنیم. یکی از راه‌های شنیدن صدای شما، معرفی سایت‌ها و وب‌لاگ‌های مرتبط با این موضوع است. به خصوص وب‌لاگ کسانی که در این مورد تحقیق می‌کنند و یا گزارش‌های جالبی در مورد آثار تاریخی، هنری و فرهنگی منتشر کرده‌اند. بخش دیگری از این معرفی می‌تواند به سایت‌هایی اختصاص بیابد که ما را با گوشه‌های ناشناخته‌ای از میراث فرهنگی ایران آشنا می‌کنند و یا نسبت به حفظ و نگهداری آن‌ها حساس هستند.

نقاشی اثر محمدعلی پسر محمد زمان

از این به بعد یک برنامه در ماه را به معرفی این سایت‌ها یا وب‌لاگ‌ها اختصاص می‌دهیم. بنابراین اگر سایت یا وب‌لاگی را می‌شناسید که در زمینه میراث فرهنگی، معماری، نقاشی و حوزه‌های مرتبط دیگر مطلب چشم‌گیری دارد، حتمن به ما یادآوری کنید تا آن را در برنامه‌های خودمان معرفی کنیم.

اما وب‌لاگی را که این ماه برای معرفی انتخاب کرده‌ایم، وب‌لاگ «قاب بی‌شیشه» است.
نویسنده این وب‌لاگ، رسول معرک‌نژاد، متولد سال ۱۳۴۷ و کارشناس ارشد نقاشی است. «قاب بی‌شیشه» به طور عمده به تاریخ نقاشی وسایر هنر‌های تجسمی و وضعیت آن‌ها به خصوص در ایران می‌پردازد.

به عنوان مثال در یک سری از یادداشت‌های این وب‌لاگ، به چگونگی گرایش نقاشان ایرانی به نقاشی اروپایی بر می‌خوریم یا در یادداشت‌هایی دیگر، نویسنده وب‌لاگ در مورد نقاشان معاصر ایران مطالبی نوشته و آثار نقاشان بزرگی مثل ایران درودی، آیدین آغداشلو، محسن وزیری و پرویز کلانتری را معرفی کرده است. از نکات جالب توجه دیگر «قاب بی‌شیشه»، پیوند‌های آن به تعداد زیادی سایت نمایشگاه‌ها، گالری‌ها، موزه‌ها و بانک‌های اطلاعاتی در مورد تاریخ هنر است.

برای برنامه امروز بخش‌هایی را از یادداشت‌های این وب‌لاگ در مورد آغاز گرایش نقاشان ایران به نقاشی اروپا انتخاب و خلاصه کرده‌ایم که با هم مرور می‌کنیم:

«آغاز گرایش نقاشان ایرانی به نقاشی اروپایی از اواخر دوران صفویه شکل گرفت. از علت‌های آن می‌توان به ورود نقاشان اروپایی و آثار آنان به دربار ایران و اعزام نقاشان ایرانی به اروپا اشاره کرد.

«ملاقات افراسیاب و گرسیوز» اثر محمد زمان

در زمان قاجار این گرایش به اوج خود رسید و تأسیس مدارس دارالفنون و صنایع مستظرفه در این امر سهم زیادی داشت. کمال الملک در مدرسه‌ی صنایع مستظرفه به تربیت هنرجویانی پرداخت که همگی کار استاد را پی گرفتند و به «مکتب کمال‌الملکی» معروف شدند.

دوران تاریخی نقاشی ایران از آغاز تا اواسط دوران حکومت صفویه نمودی تجریدی و ذهن‌گرا داشته است. هنر و نقاشی این دوران بازتابی از اندیشه‌ی واحد، آرمانی و تصویری از بهشت آرزو‌های ایرانی بوده است. اما در اواخر حکومت صفویان، تفکر و اندیشه‌ی هنرمند نقاش با ورود پرده‌های نقاشی رنگ و روغن که از سوی سلاطین اروپایی به دربار ایران هدیه می‌شد، رو به عین‌گرایی گذارد.

همچنین نقاشان اروپایی نیز به ایران آمدند و به نقاشی از شاهان و اشراف درباری و نقاشی بر روی دیوار کاخ‌ها و عمارت‌های سلطنتی پرداختند. برخی از کار‌های آنان بر روی دیواره‌های خارجی کاخ چهلستون اصفهان باقی است. بدین ترتیب نقاشی ایرانی از کتاب‌ها خارج شد و بر روی دیوار‌ها جای گرفت. به نظر «بازیل گری» نخستین کسی که در دوره ی صفویه با شیوه‌ی اروپایی به نقاشی پرداخت «مولانا شیخ محمد سبزواری» و حامی وی شاه اسماعیل صفوی بوده است.

از معروف ترین نقاشانی که در اواخر دوران صفویه به اروپا اعزام شدند می‌توان به «محمد زمان» اشاره کرد. آورده‌اند که وی آن قدر شیفته ی غرب شد که به دین مسیحیت گروید و نامش را به «پائولو» تغییر داد.»

«ونوس» اثر محمد زمان

این روند تا دوران قاجار ادامه پیدا می‌کند و در این زمان «فتحعلی شاه برخی از برجسته‌ترین هنرمندان نقاش را در تهران گرد آورد. آثار این هنرمندان دارای ویژگی‌هایی است که آن‌ها را «پیکره‌نگاری درباری» می‌خوانند.

بیشتر اوقات، شاه، شاهزادگان و رامشگران درباری تنها در برابر پنجره‌ای که پرده‌اش به کنار جمع شده است، قرار گرفته‌اند. مردان با ریش بلند و سیاه، کمر باریک و نگاه خیره در حالی که دستی بر شال کمر و دست دیگری بر قبضه ی خنجر دارند، نمایانده شده‌اند و زنان با چهره‌ی بیضی، ابروان پیوسته، چشمان سرمه کشیده و انگشتان حنا بسته در حالتی مخمور به تصویر درآمده‌اند.

بدین ترتیب نقاشان با تغییر منظر از درون به برون و از خیال به واقعیت روزمره، به خلق آثاری پرداختند که ترکیبی از سنت نگارگری و نقاشی اروپایی بود. آشنایی با اصول اولیه و ابزار متداول نقاشی غربی سبب شد تا فضای خیالی و مثالی هنر ایران در هم ریزد فضاهای عاطفی و عاری از ویژگی‌های جسمانی جای خود را به دنیای سه بعدی و تجسم یافته دهد.»

برای خواندن ادامه این یادداشت‌ها می‌توانید به وب‌لاگ «قاب بی‌شیشه» مراجعه کنید و در ضمن وب‌لاگ‌ها و سایت‌های مرتبط در این زمینه را نیز به ما معرفی کنید.