جهان بی‌پایان «شام آخر»

بيژن روحانی

تابلوی شام آخر اثر لئوناردو داوینچی

در دنیای هنر، چند تابلو و مجسمه مشهور وجود دارد که ظاهراً بحث و تحقیق در مورد راز و رمز آن‌ها تمامی ندارد. آثاری که تبدیل به آیکون‌ها یا شمایل‌های اسطوره‌ای شده‌اند و هر کسی با کم‌ترین شناختی از تاریخ هنر، حداقل چندین بار نام آن‌ها را شنیده و تحت تاثیر هاله‌ی مقدسی که پیرامون آن‌ها وجود دارد، قرار گرفته است.

مسلما صحنه شام آخر در کلیسای سانتا ماریا دله گراتزیه (Santa Maria Delle Grazie ) شهر میلان، اثر لئوناردو داوینچی یکی از مشهورترین نقاشی‌های دیواری است که صدها کتاب و مقاله در مورد آن نوشته شده و بیش از آن‌که اکنون به عنوان یک اثر هنری نگریسته شود در چشم بسیاری به یک بت واره تبدیل شده است. اثری که به جز زیبایی‌های هنری، به عقیده بسیاری احتمالا حاوی پیام‌ها و یا راز و رمزهای دیگری نیز هست.

یک کشف اتفاقی

در هفته گذشته دوباره نام این اثر مطرح و فرضیات جدیدی در مورد آن ارائه شد. یک مححق شاخه انفورماتیک، با انجام مطالعاتی روی تصویر شام آخر، مدعی شد این نقاشی درون خود حاوی تصویر دیگری ا‌ست که تاکنون کسی متوجه وجود آن نشده است.

اسلاویسا پشی (Slavisa Pesci)، محقق آماتوری از اهالی شمال ایتالیا، اعلام کرد با آینه کردن یا معکوس کردن این نقاشی و قرار دادن دو تصویر روی یکدیگر و از تلاقی اشکال موجود، تصویر دو شخصیت ظاهر می‌شود که تاکنون کسی به آن‌‌ها توجه نکرده است: «یکی از این شخصیت‌ها زنی است در سمت چپ مسیح که کودک نوزادی در بغل دارد و دیگری شوالیه است صلیبی. همچنین در این نسخه جدید از شام آخر، یهودا از تصویر کنار می‌رود و عیسی لباس دیگری بر تن و جام شرابی مقابلش قرار دارد.»

اسلاویا پشی در حال نشان دادن کشف تازه خود

وب‌سایتی که این خبر را برای بار اول منتشر کرد، در صبح روز انتشار بیش از پانزده میلیون کلیک خورد و برای مدتی طولانی به دلیل تعداد زیاد مراجعه‌کنندگان از کار افتاد.

اسلاویسا پشی سی‌و‌شش ساله که پیش از افشای یافته اخیر خود در رسانه‌های عمومی آن‌را در یک دفترخانه به ثبت رسانده بود معتقد است ظهور این شخصیت‌ها و صحنه‌های جدید در تصاویر روی هم قرار داده شده به هیچ وجه تصادفی نیست و لئوناردو طبق محاسبات دقیق ریاضی توانسته طوری تصویر شام آخر را طراحی کند که نتیجه افزودن آن به تصویر معکوسش، حاوی صحنه‌های دیگری باشد.

بازگشت رمز داوینچی

این ادعای جدید از برخی جهات شباهت‌هایی با ماجرای داستان تخیلی «رمز داوینچی» نوشته‌ی دان بروان دارد. در این کتاب پرفروش و جنجال‌آفرین که از سوی واتیکان به شدت تحریم شد، قهرمان داستان در پی کشف معمای یک قتل، به این راز پی می‌برد که مسیح بر خلاف تصور رایج، ازدواج کرده و صاحب فرزندی بوده است و این راز در طول تاریخ توسط یک انجمن مخفی که لئوناردو داوینچی نیز از اعضای آن بوده به نسل‌های بعد منتقل شده است. در این کتاب داستانی، تابلو شام آخر یکی از آثاری است که به‌طور تلویحی به این راز اشاراتی دارد.

با این حال ویتوریو اسگاربی، یکی از منتقدان مشهور هنر در ایتالیا، تمام ماجرای اخیر را هیاهوی بسیار برای هیچ و یک گاف بزرگ توصیف کرد. او معتقد است آن چه این محقق جوان ادعا می‌کند تاثیرات سایه ـ روشن است که در هر تصویر یا نقاشی دیگری که روی خودش قرار بگیرد تکرار می‌شود. بنابر گفته این منتقد هنر، تمام رمز این تابلو مقابل دیدگان ماست و هر تفسیری که می‌خواهیم انجام دهیم باید با استفاده از عناصر صحنه و تصویر باشد.

بزرگ‌ترین اثر نقاش

لئوناردو داوینچی، نقاش، طراح، مجسمه ساز، مهندس، معمار و شهرساز ایتالیایی در سال ۱۴۵۲ به دنیا آمد. او تصویر شام آخر را در فاصله سال‌های ۱۴۹۴ تا ۱۴۹۸ بر دیوار شمالی یکی از سالن‌های کلیسای سانتاماریا دله گراتزیه نقاشی کرد. در این اثر او به جای استفاده از تکنیک مرسوم فرسک یا نقاشی بر روی گچ مرطوب از تکنیک سکو (Secco) یا نقاشی بر روی گچ و اندود خشک استفاده کرده است.

کلیسای سانتا ماریا‌دله‌گراتزیه در میلان

شام آخر با ابعاد ۴ متر و ۶۰ سانتیمتر در ۸ متر و ۸۰ بزرگ‌ترین اثر این نقاش و در ضمن تنها نقاشی دیواری برجای مانده از اوست. لئوناردو برای این اثر یکی از دراماتیک‌ترین و نمایشی‌ترین لحظات داستان مسیح را انتخاب کرده است. لحظه‌ای که مسیح در جمع حواریانش اعلام می‌کند یکی از شما به من خیانت خواهد کرد و با ادای این جمله حرکت و جنبشی از سر حیرت، تعجب و اضطراب در میان یارانش ایجاد می‌شود. یکی از رموز ماندگاری این اثر، به تصویر کشیدن این جنبش درونی در این لحظه خاص است.

کلیسای سانتا ماریا دله گراتزیه در جنگ دوم جهانی و در جریان بمباران نیروهای آمریکایی و انگلیسی، آسیب‌های فراوان دید، اما نقاشی شام آخر از تخریب مصون ماند.