رادیو زمانه

تاریخ انتشار مطلب: ۱۰ آبان ۱۳۸۷
یادواره بزرگان

با محمد معین، از کلمه تا لغت‌نامه

بدرالسادات رئوفی

محمد معین در سال ۱۲۹۳ شمسی دررشت به دنیا آمد. در خردسالی پدر و مادر‌ش را از دست داد و پدربزرگ وی شیخ محمدتقی ‌معین‌العلما که از جمله علمای روحانی رشت بود به‌تربیت وی همت گماشت.


پس از پایان تحصیلات ابتدایی و بخشی از دوره ی متوسطه در رشت به تهران رفت و دوره‌ی دوم متوسطه را در دبیرستان دارالفنون در رشته‌ی ادبی به پایان رسانید.

در طی این سال‌ها استعداد خاصی در ادبیات و عربی از خود نشان داد. پس از اخذ دانشنامه‌ی لیسانس در سال ۱۳۱۴ به سمت دبیر در دبیرستان شاهپور در شهر اهواز شروع به کار کرد و پس از سه ما ه با سمت ریاست دانشسرای عالی شبانه‌روزی اهواز به کار ادامه داد.

در همین ایام به‌وسیله‌ی مکاتبه از آموزشگاه روانشناسی بروکسل در بلژیک روانشناسی عملی و دیگر شعب آن از قبیل خط‌ ‌شناسی و مغز‌شناسی را فرا گرفت.

محیط آرام اهواز فرصت مناسبی برای این دانش‌پژوی جوان بود که به یک سلسله مطالعات ادبی دیگر دست بزند.

او حافظ را برای این کار انتخاب کرد و در مدت ۴ سال یک رساله‌ی تحقیقی جالب درباره‌ی او به رشته‌ی تحریر در آورد.

در همین زمان عده‌ای باستان‌شناس فرانسوی که برای حفاری به شوش می‌رفتند وارد اهواز شدند. آشنایی معین با این گروه مسیر تازه‌ای در پیش پای استاد جوان برای مطالعات و تحقیقات ادبی باز کرد.

او خود در این‌باره می نویسد: یک روز رییس هیات که پیرمردی دانشمند و آشنا به تمدن باستانی ما بود ضمن صحبت گفت: «لهجه‌های محلی ایرانی کم‌کم دارند مغلوب لهجه‌های مرکزی می‌شوند. شاید دیری نپاید که دیگر اثری از این لهجه‌ها باقی نماند و آنوقت ...او حرفش را برید.یک لحظه در چشمانم نگاه کرد و سپس چنین ادامه داد: وظیفه‌ی شما جوانان است که یادگار لهجه‌های محلی را حفظ کنید.»

این توصیه راه معین را روشن کرد او تصمیم گرفت که زندگی خود را وقف ادبیات غنی و سرشار ایران کند و اصطلاحات و لغات، امثال و حکم زبان فارسی را در چهار گوشه‌ی مملکت جمع و تدوین کند.

چند سال بعد که به تهران آمد در دوره‌ی دکترای ادبیات فارسی نام‌نویسی کرد. آشنایی او با زبان پارسی باستان و «اوستا»، اشتیاق وی را در این زمینه افزون کرد وپایان‌نامه‌ی دکترای‌خود را درباره‌ی «مزد‌یستا و تاثیر آن در ادبیات فارسی» نوشت.

محمد معین، اولین کسی بود که در ایران در رشته‌ی ادبیات فارسی دکترا گرفت.

او در طول حیات خود همکاری‌های وسیعی با خاورشناسان در زمینه‌های مختلف داشت.

کتاب «جامع‌الحکمتین» ناصرخسرو برای نخستین بار توسط «هانری کربن»، خاورشناس فرانسوی و دکتر معین تصحیح و به چاپ رسید. از نتایج دیگر این همکاری‌ها انتشار یک سلسله کتب عربی و فارسی به فارسی و فرانسوی بود.

از آثار اومی‌توان از فرهنگ معین،‌ روانشناسی تربیتی، برگزیده‌ی شعر فارسی دوره‌های طاهریان، صفاریان، سامانیان و آل‌بویه و ستاره‌ی ناهید را نام برد.

«حافظ شیرین سخن» نام مجموعه‌ای است در ۹ جلد که حاصل بیش از ۱۲ سال بررسی و تحقیقات معین در احوال و آثار حافظ است.

بالغ بر ۲۰۰ مقاله از وی در زمینه‌های ادبیات، تاریخ ادیان ایران، دوره‌ی قبل از اسلام و عهد اسلامی، علوم‌تربیتی، تاریخ ادبیات و آثار باستانی در مجلات مختلف در ایران و کشورهای دیگر به چاپ رسیده است.


دکتر محمد معین، به‌عنوان یک محقق، فردی واقع‌بین و امانت‌دار بود و همیشه جانب اعتدال را رعایت و از غرض‌ورزی دوری می‌کرد. این خصیصه‌ی وی باعث شد که بسیاری از بزرگان ادب ایران همچون علامه‌ي دهخدا و نیما یوشیج ادامه‌ی جمع‌آوری، تدوین و چاپ آثار خود را به دست او سپردند.

نیما یوشیج در وصیت‌نامه‌اش تاکید کرد که به جز معین که نمونه‌ی صحیح علم و دانش است هیچ‌کس حق ندارد به آثار او دست بزند و او را قیم آثار خود معرفی کرد.

علامه‌ی دهخدا نیز در زمره‌ی کسانی بود که در زمان حیات از معین برای تدوین لغت‌نامه‌اش یاری جست و همین‌طور تدوین ادامه‌ی آن را پس از وفات خود به معین سپرد.

دهخدا در وصیتنامه‌اش قید می‌کند زحمتی که برای معین در تدوین لغت‌نامه‌اش به‌جای گذاشته اقلاً معادل نصف تالیف است. معین بخش بزرگی از عمر خود را صرف تدوین ادامه‌ی این لغت‌نامه کرد و در مقدمه‌ی آن بدون ذکرزحمات خود نوشت: «لغت‌نامه‌ی دهخدا محصول مطالعات مداوم و کوشش‌های خستگی‌ناپذیر ۴۵ ساله‌ی استاد دهخدا و گروهی از یاران اوست.»

ضمن انجام تعهد بزرگی که معین در قبال لغت‌نامه‌ی دهخدا داشت شخصاً نیز به دنبال آرزوی دیرینه‌اش که تدوین و چاپ فرهنگ فارسی بود رفت و سرانجام پس از ۲۰ سال کار و کوشش به این آرزو جامه ی عمل پوشید.

در طی تدوین فرهنگ معین رعایت امانت‌داری را به‌حدی رسانید که مثلاً اگر از مستخدم خود لغتی عامیانه می شنید که مفید به نظر می‌رسید آن‌را به نام وی ضبط می کرد و در آثار خود می‌آورد.

اهمیت تدوین لغت‌نامه‌ی دهخدا و فرهنگ معین و امثال آن‌ها زمانی روشن می شود که توجه کنیم که ادبیات اروپایی بخشی از تحول بعد از رنسانس خود را مدیون فرهنگ‌ها و دایرة‌المعارف‌هایی است که در این زبان‌ها بوجود آمد و ادبیات وسیع و دیرپای فارسی تا قبل از دهخدا از داشتن یک فرهنگ واقعی بی‌نصیب بود.

لغت‌نامه ی دهخدا قدمی بزرگ در راه مقابله با این مشکلات بود. اما استفاده از یک لغت‌نامه ی بزرگ برای استفاد‌ه‌های کوچک و روزمره آسان نبود.

لغت‌نامه‌ی دهخدا از نوع دایرة‌المعارف‌های بزرگ است و در زبان فارسی تا قبل از معین فرهنگ کوچکی که با مراجعه به آن بتوانیم به سرعت و به آسانی و از روی یک شیوه‌ی درست معنی یا ریشه‌ یا یکی از ترکیب‌های لغوی واژه‌ای را بیابیم وجود نداشت.

معین در طی ۲۰ سال تلاش و در حالی که توامان به ادامه‌ی تدوین لغت‌نامه‌ی دهخدا مشغول بود تدوین و چاپ فرهنگ معین را در ۶جلد به پایان رسانید.

این فرهنگ شامل لغات ادبی، علمی، هنری، حقوقی، فلسفی، عرفانی و لغات مربوط به پیشه‌های مختلف است و حاوی لغات ایرانی، اوستایی، پارسی باستان،پهلوی، دری‌قدیم و لغات سامی، ترکی، مغولی، یونانی، لاتینی و لغات فصیح و عامیانه و لغات فرهنگستانی است.

در این فرهنگ همچنین از منابع و عناصر زبان فارسی سخن گفته شده است و از زبان‌های ایرانی کهن،ایران میانه و ایران کنونی مثال آورده است. از مزایای دیگر این فرهنگ مصور بودن آن است. هزاران نقش سیاه و سفید و رنگین این فرهنگ را جاندار و گویا کرده است.

در آذرماه ۱۳۴۵ معین دچار سکته‌ی مغزی شد و پس از آن به مدت ۴سال و نیم در حال اغماء در بیمارستان به سر برد. تلاش‌های گوناگون برای نجات وی به نتیجه‌ای نرسید و وی در سیزدهم تیرماه ۱۳۵۰ چشم از جهان فرو بست. یادش گرامی باد.

متن بالا را در شکل گفتاری از اینجا بشنوید

* * *

مجموعه‌ی یادواره‌ی بزرگان را در اینجا ببینید

Share/Save/Bookmark

نظرهای خوانندگان

لطفاً مطالبی از این قبیل را بیشتر کنید تا بیشتر به بزرگانمان پی ببریم...سپاس

-- مهدی ، Oct 31, 2008 در ساعت 09:20 PM

ظاهرا "حافظ شیرین سخن 9 جلد ..." غلط است.
. . . .
جنگ صدا ـ از توجه شما سپاسگزاریم.
جمله بندی را تصحیح کردیم
. . .

-- آرش کرامتیان ، Oct 31, 2008 در ساعت 09:20 PM

سلام

سه شنبه ي هفته ي گذشته دكتر شفيعي كدكني سر كلاس درس حافظ با ناراحتي فرمودند كه در سالگرد درگذشت قيصر عزيز يكي از سخنرانان به دروغ از قول ايشان گفته است كه پايان نامه ي دكتر امين پور ارزشمندتر از پايان نامه ي دكتر معين بوده است.
دكتر شفيعي ضمن انتقاد شديد از بعضي سخنرانان كه براي بالابردن مقام كسي، ديگري را كوچك مي كنند بيان كردند كه هرگز چنين مقايسه اي نكرده اند و هركس ديگري هم چنين مقايسه ي بي ربطي بكند كار اشتباهي مي كند.
دكتر شفيعي ضمنا بيان كردند كه دكتر معين نخستين پايان نامه ي رشته ي زبان و ادبيات فارسي را سالها پيش دفاع كردند زماني كه از اينهمه مقالات و ارتباطات و امكانات و كتب منتشرشده خبري نبود با همه ي اينها رساله ي ايشان همچنان جايگاه والايي در ادب فارسي دارد و جز ارزشمندترين كوششهاي فرهنگي محسوب ميشود و رساله ي دكتر امين پور هم جايگاه والا و ارزنده ي خود را داراست و اين دو رساله هم به لحاظر موقعيت زماني و هم به لحاظ موضوع هيچگونه ارتباطي با يكديگر ندارند.
دكتر شفيعي كدكني بارها از اينكه چنين دروغي به ايشان نسبت داده شده ابراز ناراحتي كردند و ما دانشجويان نميدانستيم چگونه ايشان را از اين ناراحتي به در آوريم...

استاد حتي با نگراني بيان كردند كه وقتي سخن يك انسان زنده را اينچنين جعل مي كنند وقتي كه در دنيا نيست چگونه حرفهايش را جعل خواهند كرد...شنيدن اين سخنان از كسي كه عمرش را در راه اعتلاي فرهنگ ما گذاشته و همواره از غوغاها و جنجالها خويش را بركنار داشته، جدا ما را متاثر كرد.

عمر استاد شفيعي كدكني دراز باد
و
روح روانشادان استاد دكتر معين و استاد دكتر امين پور و ساير اساتيدي كه براي فرهنگ اين مرز و بوم عمر گذاشتند خشنود

-- فرهود ، Oct 31, 2008 در ساعت 09:20 PM