با محمد معین، از کلمه تا لغت‌نامه

بدرالسادات رئوفی

محمد معین در سال ۱۲۹۳ شمسی دررشت به دنیا آمد. در خردسالی پدر و مادر‌ش را از دست داد و پدربزرگ وی شیخ محمدتقی ‌معین‌العلما که از جمله علمای روحانی رشت بود به‌تربیت وی همت گماشت.

پس از پایان تحصیلات ابتدایی و بخشی از دوره ی متوسطه در رشت به تهران رفت و دوره‌ی دوم متوسطه را در دبیرستان دارالفنون در رشته‌ی ادبی به پایان رسانید.

در طی این سال‌ها استعداد خاصی در ادبیات و عربی از خود نشان داد. پس از اخذ دانشنامه‌ی لیسانس در سال ۱۳۱۴ به سمت دبیر در دبیرستان شاهپور در شهر اهواز شروع به کار کرد و پس از سه ما ه با سمت ریاست دانشسرای عالی شبانه‌روزی اهواز به کار ادامه داد.

در همین ایام به‌وسیله‌ی مکاتبه از آموزشگاه روانشناسی بروکسل در بلژیک روانشناسی عملی و دیگر شعب آن از قبیل خط‌ ‌شناسی و مغز‌شناسی را فرا گرفت.

محیط آرام اهواز فرصت مناسبی برای این دانش‌پژوی جوان بود که به یک سلسله مطالعات ادبی دیگر دست بزند.

او حافظ را برای این کار انتخاب کرد و در مدت ۴ سال یک رساله‌ی تحقیقی جالب درباره‌ی او به رشته‌ی تحریر در آورد.

در همین زمان عده‌ای باستان‌شناس فرانسوی که برای حفاری به شوش می‌رفتند وارد اهواز شدند. آشنایی معین با این گروه مسیر تازه‌ای در پیش پای استاد جوان برای مطالعات و تحقیقات ادبی باز کرد.

او خود در این‌باره می نویسد: یک روز رییس هیات که پیرمردی دانشمند و آشنا به تمدن باستانی ما بود ضمن صحبت گفت: «لهجه‌های محلی ایرانی کم‌کم دارند مغلوب لهجه‌های مرکزی می‌شوند. شاید دیری نپاید که دیگر اثری از این لهجه‌ها باقی نماند و آنوقت ...او حرفش را برید.یک لحظه در چشمانم نگاه کرد و سپس چنین ادامه داد: وظیفه‌ی شما جوانان است که یادگار لهجه‌های محلی را حفظ کنید.»

این توصیه راه معین را روشن کرد او تصمیم گرفت که زندگی خود را وقف ادبیات غنی و سرشار ایران کند و اصطلاحات و لغات، امثال و حکم زبان فارسی را در چهار گوشه‌ی مملکت جمع و تدوین کند.

چند سال بعد که به تهران آمد در دوره‌ی دکترای ادبیات فارسی نام‌نویسی کرد. آشنایی او با زبان پارسی باستان و «اوستا»، اشتیاق وی را در این زمینه افزون کرد وپایان‌نامه‌ی دکترای‌خود را درباره‌ی «مزد‌یستا و تاثیر آن در ادبیات فارسی» نوشت.

محمد معین، اولین کسی بود که در ایران در رشته‌ی ادبیات فارسی دکترا گرفت.

او در طول حیات خود همکاری‌های وسیعی با خاورشناسان در زمینه‌های مختلف داشت.

کتاب «جامع‌الحکمتین» ناصرخسرو برای نخستین بار توسط «هانری کربن»، خاورشناس فرانسوی و دکتر معین تصحیح و به چاپ رسید. از نتایج دیگر این همکاری‌ها انتشار یک سلسله کتب عربی و فارسی به فارسی و فرانسوی بود.

از آثار اومی‌توان از فرهنگ معین،‌ روانشناسی تربیتی، برگزیده‌ی شعر فارسی دوره‌های طاهریان، صفاریان، سامانیان و آل‌بویه و ستاره‌ی ناهید را نام برد.

«حافظ شیرین سخن» نام مجموعه‌ای است در ۹ جلد که حاصل بیش از ۱۲ سال بررسی و تحقیقات معین در احوال و آثار حافظ است.

بالغ بر ۲۰۰ مقاله از وی در زمینه‌های ادبیات، تاریخ ادیان ایران، دوره‌ی قبل از اسلام و عهد اسلامی، علوم‌تربیتی، تاریخ ادبیات و آثار باستانی در مجلات مختلف در ایران و کشورهای دیگر به چاپ رسیده است.

دکتر محمد معین، به‌عنوان یک محقق، فردی واقع‌بین و امانت‌دار بود و همیشه جانب اعتدال را رعایت و از غرض‌ورزی دوری می‌کرد. این خصیصه‌ی وی باعث شد که بسیاری از بزرگان ادب ایران همچون علامه‌ي دهخدا و نیما یوشیج ادامه‌ی جمع‌آوری، تدوین و چاپ آثار خود را به دست او سپردند.

نیما یوشیج در وصیت‌نامه‌اش تاکید کرد که به جز معین که نمونه‌ی صحیح علم و دانش است هیچ‌کس حق ندارد به آثار او دست بزند و او را قیم آثار خود معرفی کرد.

علامه‌ی دهخدا نیز در زمره‌ی کسانی بود که در زمان حیات از معین برای تدوین لغت‌نامه‌اش یاری جست و همین‌طور تدوین ادامه‌ی آن را پس از وفات خود به معین سپرد.

دهخدا در وصیتنامه‌اش قید می‌کند زحمتی که برای معین در تدوین لغت‌نامه‌اش به‌جای گذاشته اقلاً معادل نصف تالیف است. معین بخش بزرگی از عمر خود را صرف تدوین ادامه‌ی این لغت‌نامه کرد و در مقدمه‌ی آن بدون ذکرزحمات خود نوشت: «لغت‌نامه‌ی دهخدا محصول مطالعات مداوم و کوشش‌های خستگی‌ناپذیر ۴۵ ساله‌ی استاد دهخدا و گروهی از یاران اوست.»

ضمن انجام تعهد بزرگی که معین در قبال لغت‌نامه‌ی دهخدا داشت شخصاً نیز به دنبال آرزوی دیرینه‌اش که تدوین و چاپ فرهنگ فارسی بود رفت و سرانجام پس از ۲۰ سال کار و کوشش به این آرزو جامه ی عمل پوشید.

در طی تدوین فرهنگ معین رعایت امانت‌داری را به‌حدی رسانید که مثلاً اگر از مستخدم خود لغتی عامیانه می شنید که مفید به نظر می‌رسید آن‌را به نام وی ضبط می کرد و در آثار خود می‌آورد.

اهمیت تدوین لغت‌نامه‌ی دهخدا و فرهنگ معین و امثال آن‌ها زمانی روشن می شود که توجه کنیم که ادبیات اروپایی بخشی از تحول بعد از رنسانس خود را مدیون فرهنگ‌ها و دایرة‌المعارف‌هایی است که در این زبان‌ها بوجود آمد و ادبیات وسیع و دیرپای فارسی تا قبل از دهخدا از داشتن یک فرهنگ واقعی بی‌نصیب بود.

لغت‌نامه ی دهخدا قدمی بزرگ در راه مقابله با این مشکلات بود. اما استفاده از یک لغت‌نامه ی بزرگ برای استفاد‌ه‌های کوچک و روزمره آسان نبود.

لغت‌نامه‌ی دهخدا از نوع دایرة‌المعارف‌های بزرگ است و در زبان فارسی تا قبل از معین فرهنگ کوچکی که با مراجعه به آن بتوانیم به سرعت و به آسانی و از روی یک شیوه‌ی درست معنی یا ریشه‌ یا یکی از ترکیب‌های لغوی واژه‌ای را بیابیم وجود نداشت.

معین در طی ۲۰ سال تلاش و در حالی که توامان به ادامه‌ی تدوین لغت‌نامه‌ی دهخدا مشغول بود تدوین و چاپ فرهنگ معین را در ۶جلد به پایان رسانید.

این فرهنگ شامل لغات ادبی، علمی، هنری، حقوقی، فلسفی، عرفانی و لغات مربوط به پیشه‌های مختلف است و حاوی لغات ایرانی، اوستایی، پارسی باستان،پهلوی، دری‌قدیم و لغات سامی، ترکی، مغولی، یونانی، لاتینی و لغات فصیح و عامیانه و لغات فرهنگستانی است.

در این فرهنگ همچنین از منابع و عناصر زبان فارسی سخن گفته شده است و از زبان‌های ایرانی کهن،ایران میانه و ایران کنونی مثال آورده است. از مزایای دیگر این فرهنگ مصور بودن آن است. هزاران نقش سیاه و سفید و رنگین این فرهنگ را جاندار و گویا کرده است.

در آذرماه ۱۳۴۵ معین دچار سکته‌ی مغزی شد و پس از آن به مدت ۴سال و نیم در حال اغماء در بیمارستان به سر برد. تلاش‌های گوناگون برای نجات وی به نتیجه‌ای نرسید و وی در سیزدهم تیرماه ۱۳۵۰ چشم از جهان فرو بست. یادش گرامی باد.

متن بالا را در شکل گفتاری از اینجا بشنوید

* * *

مجموعه‌ی یادواره‌ی بزرگان را در اینجا ببینید