زن در ادبیات طنز‌آمیز ایران (6)

در بخش پیشین، اشاره‌ای به دوره‌ی اول، یعنی دوره‌ی پیش از مشروطیت داشتیم.
در این برنامه به دوران پس از مشروطیت می‌پردازیم و نگاهی داریم به جایگاه زن در بعضی از نوشته‌ها در ادبیات طنز‌آمیز آن برهه از تاریخ، که از آن جمله است رساله‌ی عقایدالنساء یا همان کتاب «کلثوم‌ننه». این رساله یا کتاب مشتمل است بر مقدمه،شانزده باب و خاتمه.

باب اول در بیان غسل و وضو
باب دوم در بیان نماز
باب سوم در بیان روزه
باب چهارم در بیان نکاح
باب پنجم در بیان احکام شب زفاف
باب ششم در بیان احکام و اعمال زائیدن زنان و ادعیه‌ی وارده در باره‌ی زائو
باب هفتم در بیان حمام رفتن
باب هشتم در بیان سازها و افعال آن‌ها
باب نهم در بیان معاشرت زنان با شوهران خود
باب دهم در بیان مطبوخاتی که به‌نذر واجب می‌شود
باب یازدهم در بیان تعوید و چشم‌زخم
باب دوازدهم در بیان محرم و نامحرم
باب سیزدهم در بیان استجابت دعا
باب چهاردهم در بیان آمدن مهمان
باب پانزدهم در بیان صیغه‌ی خواهر خواندگی
باب شانزدهم در بیان در بیان چیزهایی که بعد از خواهر خواندگی برای هم می‌فرستند
باب خاتمه در بیان ادعیه و اذکار متفرقه و آداب کثیرالمنفعه

همانطور که گفته شد، انتقاد از خرافات و جهل زنان از اوایل قرن بیستم و یا اواخر قرن نوزدهم شروع شد، ولی «عقاید‌النساء» یا کتاب مشهور «کلثوم‌ننه» که منسوب است به «آقا جمال خوانساری» (متوفی ١١٢٥) از این لحاظ استثنایی است، قابل توجه.

آقاجمال خوانساری» از فقها و علمای دوره‌ی صفوی است که برخلاف بسیاری از همعصران خود، مردی بود شوخ‌طبع و آزاداندیش. کتاب «عقاید‌النساء»، به صورت رسالات فقهی است که مراجع تقلید، جهت راهنمایی مقلدین می‌نویسند.
در این مقوله «کلثوم‌ننه» جای مجتهد را گرفته و همراه سه گیس‌سفید کارکشته، در باره‌ی آیین شوهرداری، حمام رفتن، آرایش‌کردن، مقابله با مادرشوهر، هوو، و غیره نصایحی به زنان می‌دهند.

محمد کتیرایی در مقدمه‌ی چاپی از این کتاب می‌نویسد:
«این نکته‌ی مهم را باید به‌یاد داشت که نویسنده‌ی «عقایدالنساء» در پی گردآوری فرهنگ توده نبوده‌است و انگیزه‌ی او در نوشتن این رساله، دست‌انداختن و ریشخندکردن خرافات و باورهای مردم روزگارش و به‌ویژه زنان اصفهانی بوده‌است. افزون بر این شاید به‌یک اعتبار ـ با درنظرداشتن زمان و محیط نویسنده‌ی «عقایدالنساء» ـ بتوان گفت که این ریشخند شامل حال آن دسته از مردم نیز می‌گردیده که یک مشت منقولات موهوم را چون اصول موضوعه و بدیهیات اولیه ، دست‌کم در ظاهر پذیرفته بودند و خود را از علما می‌شمردند و نویسنده‌ی این رساله، گویی خواسته بگوید که کهر کم از کبود نیست، همه سر و ته یک ‌کرباسند.»

نحوه‌ی ریشخندکردن و موضوعاتی که نویسنده در این کتاب، که به دوران صفویه برمی‌گردد، پیش می‌کشد، قابل توجه است. کتاب «عقاید‌النساء» از باورهای خرافی و کردار ناپسند بعضی زنان نیز انتقاد می‌کند و قصد نویسنده، اصلاح آن‌هاست. اما باید به یاد داشت که مسئله‌ی آزادی زن به مفهوم جدید آن مطرح نیست، بلکه می‌خواهد زنان مطابق با سنن درست اسلامی رفتار کنند. همانطور که گفته شد، باید به‌یاد داشت که کتاب به دوره‌ی صفوی برمی‌گردد و صحبت از آزادی زنان در آن دوره محلی از اعراب نداشته‌است، که امروزه نیز کار آسانی نیست.

به یاد‌داشته باشیم که گرچه نویسنده‌ی «عقایدالنساء» از خرافات متداول زمان خود و عقاید نادرست و مسخره‌ی عصر خود انتقاد می‌کند، در پی‌این نیست که زنان از قید حجاب و محدودیت‌های دیگر، رها شوند و مانند مردان از امتیازات اجتماعی برخوردار باشند، بلکه منظور او این است که زنان از شرع دین اسلام، آن‌هم به‌صورتی که علمای آن روزگار تجویز می‌کردند، پیروی کنند.

مدت مدیدی طول کشید تا زنان در اثر آشنایی با تمدن غرب و شروع نهضت آزادیخواهی، دگرگونی‌ای در وضع اجتماعی ایران و در نتیجه در موقعیت اجتماعی زنان پیش آمد. حتی پس از مشروطیت، استبداد و سنت‌های عقب‌مانده‌ای که زنان را در گوشه‌ی انزوا نگاه می‌داشت، از میان نرفت. سنت‌پرستانی که با مشروطیت مخالفت می کردند، مدعی بودند که «با آمدن مشروطیت، منکرات مجاز، مسکرات مباح و مخدرات، مکشوف و شریعت، منسوخ خواهد گشت.»

هنگامی که موضوع آموزش و تعلیم و تربیت دختران و بازشدن مدارس «تربیت نسوان» و «دبستان دوشیزگان» مطرح شد، این کار را در ردیف اباحه‌ی مسکرات و اشاعه‌ی فاحشه‌خانه، قلمداد کردند. حتی کسانی که از لحاظ سیاسی، مردان روشنفکری بودند، رفع حجاب و شرکت زنان در امور اجتماعی را مذموم و مخالف دین اسلام می‌دانستند. با درنظر گرفتن این مقدمات، می‌توان دریافت کسانی چون طاهرزاده، صابر، معجز شبستری، میرزا‌یحیی دولت‌آبادی، لاهوتی، عشقی، دهخدا و ایرج‌میرزا، که آزادی زنان را عنوان کردند، تا چه حد آزاده و آزاد‌اندیش بودند و با چه مشکلاتی می‌جنگیدند.
در برنامه‌ی آینده، از آثار و نویسندگانی که در این مورد نوشته و یا تلاش کرده‌اند، خواهیم گفت.

* * *

برنامه را از [اینجا بشنوید]
برنامۀ پیشین را هم در [اینجا]

کتاب کلثوم‌ننه را به‌ شکل پی‌.‌دی.‌اف در [اینجا بخوانید]