فیلم فاخر، همان فیل هوا کردن است؟

ناصر صفاریان

سرانجام «ملک سلیمان» اکران شد و نمونه‌ی سینمای موسوم به «فاخر» به روی پرده آمد. فیلمی با هزینه‌ی چند میلیاردی.البته بحث، اصلاً بحث پول و بودجه و هزینه نیست. گاه عدد و رقم هزینه‌ها آن‌قدر بالاست که در تصور نمی‌گنجد، ولی حاصل کار چیزی‌ست که ماندگاری‌اش به آن صرف هزینه می‌ارزد. درست مثل معادله‌ی میان ارزش پول و ارزش کالاست، اصلاً هم به ارزش هنری کاری نداریم. ولی وقتی پول بنز آخرین مدل می‌دهی و پیکان تحویلت می‌دهند، آن‌وقت باید به همه چیز شک کنی. هم به جنس، هم به پول و هم به فروشنده.

ملک سلیمان، سینمای فاخر یا گرته‌برداری پرهزینه از سینمای هالیوود؟

بحث سینمای فاخر هم درست مثل همین است. نمونه‌اش همین «ملک سلیمان». آیا این اثر معمولی– با اغماض البته – لایق صفت گران‌سنگ و پر طمطراق «فاخر» است؟ لفظ فاخر که یا‌دآور آقای جعفری جلوه، معاون سابق سینمایی است، بیش از هر چیز، یادآور خود ایشان است. مردی اهل سواد و دانش و کتاب، که در صحبت روزمره‌اش هم کلمات ادبی و وزین به کار می‌برد.

حالا او رفته و برخلاف دیگر عنوان ابداعی اش یعنی «سینمای ملی» که از پایه و اساس ریشه کن شد، «سینمای فاخر»‌ش پا برجا مانده و مورد تأیید معاون جدید است. اکنون آن‌چه بر جا مانده، خود عنوان است و معنایی که به ادبیات و فرهنگ لغت مربوط می‌شود نه به جعفری جلوه، شمقدری یا هر آدم دیگری.

آن‌چه در زبان فارسی به لفظ «فاخر» مربوط می‌شود، هر آن چیزی‌ست که مایه فخر و مباهات باشد و بتوان به آن بالید و افتخار کرد. حالا فیلم‌های فاخرمان و همین «ملک سلیمان» - که تازه در مقایسه، قابل تحمل است – نسبتی با این معنا در زبان فارسی دارد؟

در زمان معاونت پیشین، شوراهایی در بنیاد فارابی تشکیل شد برای سفارش و نگارش آن چه «فیلم‌نامه‌های فاخر» نام گرفت. مانند اغلب کارها و برنامه‌های اعلام شده در تمام این سال‌ها، این یکی هم در حد اعلام اولیه باقی ماند و هیچ‌گاه فارابی اعلام نکرد برآیند این شوراها چه بوده و اصلاً شورایی تشکیل شده یا نه. با این حال، عنوان فاخر و چیزی که فیلم‌های ساخته‌شده تداعی می‌کند، نوعی وزین بودن موضوعی است تا ساختاری.

پشت صحنه‌ی ملک سلیمان. آیا فیلم فاخر با فیل هوا کردن ربطی دارد؟

آن‌چه در این سال‌ها دیده‌ایم و از گفته‌های مسئولان سینمایی نتیجه گرفته می‌شود، فیلم فاخر امروزی، همان « فیلم ارزشی» سال‌های قبل است. تنها عنوان عوض شده، وگرنه هر فیلمی که در انتخاب موضوع مورد تأیید و تمجید رسمی باشد و در راستای سیاست‌های دولت - حکومت باشد، مورد حمایت خاص قرار می‌گیرد و از پشتیبانی مادی و معنوی بنیاد سینمایی فارابی بهره‌مند می‌شود. این، یعنی فیلم فاخر در سینمای امروز ایران.

حمایت بنیاد فارابی، به دلیل تلقی نادرستی که متأسفانه، اغلب وجود داشته، به جای آن که موجب پیشرفت این‌گونه فیلم‌سازی شود، باعث رکود و حتی پس‌رفت آن شده. تصور مدیریت فارابی و معاونت سینمایی به گونه‌ای بوده که فیلم هرچه پرخرج‌تر باشد، فاخرتراست.

براساس این نگاه، سینمای فاخر، هر چه به سینمای هالیوودی نزدیک‌تر باشد و عظیم‌تر جلوه کند، فاخرتر است. مثلاً فیلم «طلا و مس» در رقابت با «ملک سلیمان» مفتخر به دریافت عنوان فاخر نمی‌شود، چون روایت ساده‌ای دارد و از الگوهای هالیوودی تماشاگرپسند استفاده نمی‌کند.

فارغ از بحث جدید بودن عنوان فاخر، می‌توان با استناد به بحث‌ها و نظرات مسئولان این را به خوبی درک کرد که مثلاً در سینمای جنگ هم «دوئل» پرخرج، فاخر است نه «مهاجر» کم‌خرج. خلاصه این‌که هر چه تعداد فیل‌ها بیش‌تر باشد، فیلم فخر بیش‌تری در خود دارد. حتی اگر با نمونه‌ای مثل «ملک سلیمان» روبه‌رو باشیم که عملیات فیل هوا کردن و انجام امور فنی و جلوه‌های ویژه‌اش هیچ ربطی به سینمای ایران نداشته باشد و متخصصان خارجی با رقم هنگفتی آن را انجام داده باشند.

اگر فقط بخش اندکی از بودجه‌ی کلان «ملک سلیمان» را به پژوهش درباره‌ی کاستی‌های سینمای ایران اختصاص می‌دادند، شاید می‌توانستیم فیلم فاخر در معنای راستین آن بسازیم

مشکل اصلی هم این‌جاست که همه‌ی حواس متولیان متوجه همین فیل هوا کردن است و امور اساسی مانند نگارش درست و اجرای درست و انتخاب درست عوامل در این هیاهو گم شده. نتیجه‌اش هم می‌شود «ملک سلیمان» که از پس درگیر کردن تماشاگر بر نمی‌آید و کسی هم به این فکر نمی‌کند که تماشاگر، همین بخش فیل هوا کردن را در نمونه‌های خارجی اصل دیده و چیز تازه‌ای برایش ندارد.

فکر می‌کنم بد نیست بخش بسیار بسیار اندکی از بودجه‌های عظیم فیلم‌های فاخر، صرف تحقیقی شود درباره‌ی مسیر طی شده تاکنون. شاید این‌گونه بتوان راه را از بیراهه شناخت و آثاری تولید کرد که خودشان فاخر باشند نه عنوان انتسابی‌شان.

منبع: وبلاگ و سایت ناصر صفاریان، فیلم‌ساز، و منتقد فیلم