از نماز اجباری تا بازرسی وسایل اتاق خواب

مهدی عبدالله زاده

تفاوت دیدگاه‌ها در دو نسل و «فاصله‌ها»‌یی که به این دلیل میان آن دو به وجود می‌آید، موضوعی است که تازه‌ترین سریال شبکه سوم سیما به آن می پردازد. در این مجموعه تلویزیونی که به کارگردانی حسین سهیلی‌زاده ساخته شده و هر شب پخش می‌شود، شاهرخ استخری، دانیال حکیمی، فاطمه گودرزی، حسن جوهرچی، مریم کاویانی و رضا توکلی ایفای نقش می‌کنند.

تاکنون سیزده قسمت از این سریال به نمایش درآمده است. «فاصله‌ها» تلاشی حیرت‌انگیز در القای باورهای نادرستی است که به طور غیرمستقیم و از طریق شبیه‌سازی می‌تواند در افزایش مشروعیت نظام ولایت فقیه و پذیرش آن از سوی مخاطب تأثیرگذار باشد. به همین بهانه و از همین زاویه، نگاهی داریم به این سریال.

نگاه اقتدارگرا در خانواده: در مدح پدر دیکتاتور

داستان با دامنه‌دار شدن پنهان‌کاری‌ها و دروغگویی‌های پسر بزرگ خانواده آغاز می‌شود. اما به تدریج و همزمان با اوج‌گیری تنش میان پدر و پسر، جایگاه پدر مذهبی و نوع نگاه اقتدارگرایی او به عنوان تنها نیروی بازدارنده و نجات‌بخش خانواده برجسته می‌شود. تلاش‌های وی برای نظارت بر جزئی‌ترین اعمال فرزندان، امری بدیهی، لازم و بی‌چون و چرا جلوه داده می‌شود و در یک کلام، نوعی دیکتاتوری که در اکثر خانواده‌های مذهبی ریشه دوانده، توجیه شرعی و عملی پیدا می‌کند. این، مهم‌ترین رویکرد مضمونی سریال تا به این جای کار است.

به واقع در این دیدگاه، خانواده به عنوان کوچک‌ترین واحد جامعه نیازمند برپایی یک نوع دیکتاتوری حکیمانه و مشفقانه تلقی می‌شود. درست همان رویکرد جابرانه و تک‌صدایی ولایت فقیه، در این جا نیز در یک مدل کوچک‌تر از جامعه ایران شبیه‌سازی می‌شود؛ شبیه‌سازی‌ای که هدفش القای باورهای اجتماعی و عرفی مبنی بر لزوم داشتن یک حاکم دانا و مسلط است.

در مدح جاسوسی برای دیکتاتور کوچک

رازداری یکی از اعمال نیکی است که در آموزه‌های اسلامی به آن توصیه‌ اکید شده است. اما در طول سریال تا به این جا، اکثر پرسوناژهای مثبت داستان به نوعی افشای راز فرزند بزرگ خانواده را تجربه کرده‌اند. نکته این جاست که همه به سادگی رسم امانت‌داری و رازداری را به بهانه‌ی صلاح و مصلحت زیر پا می‌گذارند و عمل آنها مورد تأیید قرار می‌گیرد. به واقع، اگر هدف مصلحت یک فرد و سرنوشت او باشد، هر وسیله و هر راهی برای رسیدن به این هدف توجیه می‌شود.

به این ترتیب، آن جمله‌ی مشهور اخلاقی «هدف وسیله را توجیه نمی‌کند»، به سادگی نادیده گرفته می‌شود و این موضوع که دیکتاتور مصلح و مشفق حاکم بر خانواده حق دارد از تمامی جزئیات زندگی زیردستانش مطلع باشد، باور دیگری است که سریال قصد القای آن را به بیننده دارد.

بازرسی وسایل، تفتیش عقاید، رستگاری اجباری

در راستای همین اجبار مشفقانه است که پدر خانواده و آدم‌های دیگر قصه- از عمو و عمه گرفته تا مدیر مدرسه فرزند کوچک خانواده- همه به خود حق می‌دهند تا بچه‌ها را به‌اجبار رستگار کنند. پدر به خود اجازه می‌دهد وسایل شخصی فرزندانش را چک کند، و یا تفکرات مذهبی و نگاه شخصی‌اش به دنیا را به آنها تحمیل کند.

از نظر همه شخصیت‌های به‌اصطلاح مثبت داستان، آدم خوب کسی است که نماز می‌خواند و کسی که نماز نمی‌خواند آدم خوبی نیست. این هم یکی دیگر از باورهایی است که سازندگان این سریال قصد ترویج اش را دارند. نمونه‌اش، گفت‌وگو مدیر مدرسه و پدر یکی از شاگردان (وحید) درباره‌ی سهل‌انگاری او برای شرکت در نماز جماعت است که به شدت حال و هوایی قرون وسطایی دارد.

اجبار به نماز جماعت و اهدای کتابی از مطهری به فرزند دبستانی

پدر، پس از آن که در می‌یابد فرزندش در خواندن نماز جماعت کوتاهی می‌کند، تلاش می‌کند تا از راه منطق با او وارد بحث شود. اما وقتی پاسخ مناسبی برای حرف‌های منطقی پسرش وجود ندارد، به بیان حرف‌های کلی در وصف پیامدهای مثبت نماز جماعت روی می‌آورد و استدلال می‌کند که نماز جماعت باعث می‌شود انسان از انزوا دربیاید، دوستان خوب پیدا کند و از حال و روز دیگران نیز آگاه شود! به واقع، او برای نماز جماعت همان ویژگی‌هایی را بر‌می‌شمرد که یک کلوپ شبانه یا یک پاتوق هم دارد! البته واضح است که ما هیچ‌گاه صدای پوزخند فرزند به این استدلال سست را نمی‌شنویم، اما سکوت او، ما را بی‌درنگ به این معنا می‌رساند.

صحنه‌ای که پدر در پایان خطابه‌اش کتابی از مرتضی مطهری، یکی از تئوریسین‌های جمهوری اسلامی را برای«اطلاعات بیشتر» به فرزندش هدیه می‌دهد، به خوبی گویای این نکته است که مشخصاً یک خط فکری خاص در حال ترویج است.

عکس‌ها، صحنه‌هایی از سریال «فاصله‌ها»

فاطمه گودرزی و ماجرای داوری جشنواره فیلم فجر

یکی از نکات مهم در حاشیه‌ی این سریال، حضور فاطمه گودرزی، بازیگر مستقل و معترض به حوادث پس از انتخابات، برای نخستین بار در یک سال اخیر در یک پروژه تلویزیونی است. وی که در بهمن ماه سال گذشته در اعتراض به سرکوب مردم حاضر نشده بود داوری در جشنواره فجر را بپذیرد، حالا از تلویزیون سر درآورده، آن هم در سریالی که وصفش را گفتیم. به هر روی، این احتمال وجود دارد که برای خنثی کردن آن اقدام زیبا و نمادین، و خوش‌تر جلوه دادن سیمای آلوده صدا و سیما، او را تحت فشار گذاشته باشند.

علی لهراسبی، فشار های فراوان بر حنجره و موسیقی‌های بی‌مایه و نخ‌نما

استفاده از یک ترانه به جای موسیقی پایانی، چند سالی است که یک اصل غیر قابل تردید در سریال‌های اجتماعی به حساب می‌آید. طی این سال‌ها اشعار این ترانه‌ها عوض ‌شده‌اند، اما فشار بر حنجره هر بار بیشتر می‌شود. انگار هر چقدر صدای خواننده به شیون و زاری نزدیک‌تر شود، تهیه‌کننده و کارگردان رضایت بیشتری دارند. موسیقی پایانی این سریال هم از این قاعده مستثنا نیست. ترانه‌ای شبیه به صدها ترانه دیگر این روزها، بدون کم‌ترین خلاقیت یا نو‌آوری، و با صدای علی لهراسبی.

درباره کارگردان: حسین سهیلی‌زاده

کارگردانی که فقط با شبکه سه کار می‌کند و سریال‌های «ترانه مادری»، «روزهای خاکستری» و «دلنوازان» را پیش از این کار کرده است. کار حرفه‌ای در سینما را در سال 1369 با دستیاری ابوالحسن داوودی در فیلم «سفر جادویی» شروع کرد و پس از آن به مدت بیش از یک دهه در مقام دستیار کارگردان و برنامه‌ریز با آثاری چون «تعقیب»، «دیپلمات»، «راز مینا» و «الو الو من جوجو‌ ام» به فعالیت در سینما ادامه داد. از سال 1385 به شبکه سه پیوست و «فاصله ها» آخرین تجربه او در تلویزیون است.