«یک پرونده، دو قتل»؛ مستندی برای قتل فروهرها

ایرج ادیب‌زاده

امروز اول آذرماه، یازدهمین سال‏گرد قتل داریوش فروهر، رهبر حزب ملت ایران و همسرش، پروانه‏ اسکندری بود.

به مناسبت یازدهمین سال‏گرد قتل داریوش و پروانه‏ فروهر، با خانم نیلوفر بیضایی گفت‏وگو کرده‌ام:

قتل فروهرها یکی از کلید‏ی‏‏ترین نمونه‏هایی است که در جریان قتل‏های زنجیره‏ای اتفاق افتاد و در همان دوران خودش، من را نیز مانند بسیاری دیگر از ایرانیان، شدیدا تحت تاثیر قرار داد.

به این دلیل مشخص که ما دهه‏ی ۶۰ را که در آن اعدام‏های بسیار گسترده‏ی نسل جوان آن زمان و تمام ناراضیان اتفاق افتاده بود، پشت سر گذاشته بودیم. حکومت اسلامی در دهه‏ی دوم حیات خود، بعد از این که توانست تمام نیروهای معترض سازمان یافته را یا از میان ببرد و یا به تبعید براند، طرح جدیدی را پیاده کرد.

اصلی‏ترین هدف این طرح این بود که تمام شخصیت‏هایی را که چه در عرصه‏‏ی فرهنگ، چه در عرصه‏ی سیاست، به نوعی نقش مهمی را می‏توانند بازی کنند و می‏توانند در جامعه‏ هدایت‏گر فکری و یا مرجع باشند، از بین ببرد.
در جریان این قتل‏های زنجیره‏ای همان‏طور که می‏دانید، تعداد زیادی از ناراضیان و مخالفین در داخل و در خارج از ایران کشته شدند.

فروهرها یکی از اصلی‏ترین نمونه‏های این پرونده هستند. اصلی‏ترین به این معنا که در جریان قتل فروهرها و پرونده‏ی قتل آن‏ها، مشخص شد که نحوه‏ی قتل‏های دیگر در چهارچوب قتل‏های زنجیره‏ای، مانند قتل محمد مختاری، پوینده و مجید شریف چگونه اتفاق افتاده است. تمام این پرونده‏ها به هم مربوط بودند و در حقیقت، بخشی از واقعیت‏های مربوط به این پرونده‏ها، در جریان قتل فروهرها برجسته شد.

به همین دلیل است که عکس‏های دیگر جا‏ن‏باختگان قتل‏های زنجیره‏ای را هم روی سن گذاشته‏اید؟

بله، در این نمایش ما یک نمونه از قتل‏های زنجیره‏ای را انتخاب کرده‏ایم، ولی نمایش به تمام جان‏باختگان این قتل‏ها و بازماندگان آن‏ها تقدیم شده است. کسانی مانند لادن برومند، سهراب مختاری و تمام بچه‏هایی که بازمانده‏ی این کشته شدگان هستند و هم‏چنان پی‏گیر‏اند. نه فقط در دادخواهی قتل بی‏رحمانه‏ی عزیزانشان، بلکه در کارزاری گسترده‏تر یعنی دفاع از حقوق بشر و حقوق شهروندی در ایران.

ما نمونه‏ی قتل فروهرها را انتخاب کردیم. شخصیت پروانه‏ فروهر، شخصیتی است که هنوز جای بسیار کار شدن در مورد آن هست. از یک سو به عنوان شخصیتی سیاسی و از سوی دیگر به عنوان یک شاعر. ممکن است همه‏ی شعرهایش فوق‏العاده نبوده باشد، ولی شعرهای بسیار خوبی دارد که در مورد آن‏ها کم کار و صحبت شده است.

ما سعی کردیم شخصیت کم‏تر شناخته شده‏ی فروها را در کارمان برجسته‏تر کنیم. مثلا ارادتی که به دکتر مصدق داشتند، در تمام دوران مبارزات آن دو برایشان بسیار اساسی بود. ما تلاش کردیم بخشی از این جنبه‏ها و این که چرا این‏گونه بود را هم دست‏کم از ورای اسناد به تماشاگر ارائه بدهیم.

ممکن است خط اصلی نمایش را، به کوتاهی توضیح بدهید؟

در این نمایش‏ یک شخصیت اصلی حضور دارد که یک دختر جوان روزنامه‏نگار و وبلاگ‏نویس است. او تمام کنجکاوی خود را در دنبال کردن پرونده‏ی این قتل، در وبلاگ‏اش می‏نویسد و ما از زاویه‏ی دید او و از طریق مراحلی که او طی می‏کند، با پرونده‏ی قتل فروهرها آشنا می‏شویم.

هدف شما از بازسازی صحنه‏های این قتل‏ها و نمایش اسناد آن چه بود؟ می‏ترسیدید که این وقایع به فراموشی سپرده شوند؟

۱۰۰درصد! چون با نظامی روبرو هستیم که می‏خواهد حافظه‏ی تاریخی ملتی را در عرصه‏های مختلف، حتی در دورانی که داریم در آن زندگی می‏کنیم و شاهد بسیاری از این وقایع هستیم، پاک کند.

در چنین شرایطی یکی از مهم‏ترین وظیفه‏های خودم می‏دانم که از یک فراموشی جلوگیری کنم و تلاش کنم تمام آن تصاویر ناقصی را که به دلیل وجود سانسور و به دلیل فشارهای حکومتی، عملا هیچ‏وقت تمام جنبه‏هایش نتوانسته است باز شود، نوری به آن‏ها بتابانم و زوایای مختلفش را در معرض دید بینندگان بگذارم.

چرا که این پرونده‏ها و فجایعی که اتفاق می‏افتد، مساله‏ای ملی است و هر کسی در هر عرصه‏ای کار می‏کند، به نوعی تعهد دارد که از فراموشی آن‏ها جلوگیری کند.

خانم بیضایی در این نمایش آمده است که اسناد واقعی نیز به تماشاگرها عرضه می‏شود. اسناد واقعی کدام‏ها هستند؟

اسناد واقعی در بخشی است که اعترافات قاتلین را بازسازی کرده‏ایم. تمام این اعترافات از پرونده‏های اصلی بیرون کشیده شده‏اند. این پرونده‏ را پرستو فروهر و وکلایش توانسته‏اند پس از درگیری‏های بسیار و اصرار و پی‏گیری خودشان در آن دوره، بخوانند و از روی آن بنویسند. تمام این دست‏نوشته‏ها را پرستو فروهر در اختیار ما گذاشت.

نامه‏هایی که برای فروهرها بسیار مهم بوده؛ نامه‏های فروهرها به دکتر مصدق، نامه‏هایی که دکتر مصدق خطاب به آنان نوشته؛ بسیاری از عکس‏ها، مدارک شخصی و بسیاری از چیزهایی که در حافظه‏ی تاریخی این دوران، حداقل باید به نوعی حفظ شود را بخش‏ها و طرح‏هایی از آن‏ها را بیرون کشیده‏ام و در این نمایش، در معرض دید قرار می‏دهیم.

در دو اجرای نمایش در فرانکفورت، پرستو فروهر در جلسه‏ی پرسش و پاسخ شرکت کرد. این جلسات پرسش و پاسخ چگونه گذشت؟ چقدر نمایش روی تماشاگر تاثیر گذاشته بود؟

حضور در جلسات پرسش و پاسخ داوطلبانه است و کسانی که مایل باشند می‏توانند پس از پایان نمایش بمانند و در آن شرکت کنند، کسانی هم که نخواهند، می‏توانند بروند. می‏توانم بگویم اکثریت یا حتی اکثریت قریب به اتفاق تماشاگران مانده بودند.

برای آن‏ها خیلی مهم بود که اولا حس خود را بعد از دیدن نمایش بازگو کنند. بعد هم سؤالاتی که را که داشتند، مطرح کردند. به خصوص که می‏دانستند پرستو فروهر در آن‏جا حضور دارد.

برای من خیلی مهم بود؛ چرا که پرونده‏ای که روی آن کار کرده‏ایم، پرونده‏ی واقعی قتل است، اسناد همه واقعی هستند و در مورد انسان‏های موجود در دوران خودمان صحبت می‏کنیم. به همین دلیل مهم بود که اصلی‏ترین کسی که پرونده به او ربط پیدا می‏کند و پی‏گیر این پرونده هست، آن‏جا باشد.

پرستو به نمایندگی از سوی خودش و برادرش آرش فروهر، آن‏جا بود و به بسیاری از سؤالات تماشاگران در مورد پرونده‏ی این قتل‏ها پاسخ داد.

همه‏ی تماشاگران ما به یک میزان در مورد این اتفاقات اطلاعات ندارند. حتی تماشاگرانی داشتیم که اصلا در مورد این قتل‏ها چیزی نمی‏دانستند. خیلی دورادور چیزهایی شنیده بودند، اما با جدیت پی‏گیری نکرده بودند. تماشاگرانی نیز داشتیم که در این مورد بیشتر می‏دانستند ولی هرکدام سؤال‏های خود را داشتند.

سؤال‏های مربوط به بخش هنری و نمایش با من مطرح می‏شد و سؤال‏های مربوط به پرونده‏ی قتل فروهرها، مستقیما با خود پرستو طرح می‏شد. طبیعتا تعداد بسیار زیادی سؤال از پرستو وجود داشت و هدف ما هم همین بود که این ارتباط مستقیم برقرار شود و آگاهی داده شود.

خانم بیضایی، نام یکی از قهرمانان نمایش شما «ندا» است. آیا این نام‏گذاری مفهوم خاصی داشته است؟

پروژه‏ی کار روی این نمایش را من از یک سال پیش آغاز کرده بودم. اما زمانی که شروع به نوشتن متن نمایش کردم، هم‏زمان شد با گسترش اعتراضات در ایران و کشته شدن ندا آقاسلطان و زمانی بود که یک نسل به خیابان آمد. نسلی که نماینده‏ی تمام کنجکاوی‏ها و آرمان‏خواهی‏های صد و اندی ساله‏ی ملت ایران است.

مسلم است که انتخاب این نام برای من، تحت تاثیر وقایعی که اتفاق افتاد، انجام گرفت. چون «ندا‏» ی جوان خبرنگار نمایش ما هم دارد به نوعی کنجکاوی‏ها و پرسش‏هایش را دنبال می‏کند و در پی پاسخی برای آن‏ها است.

همین پرسش داشتن و دنبال کردن است که دریچه‏هایی را برای این نسل روشن می‏کند که دیگر حاضر نیست از آن‏ها بگذرد؛ مفاهیمی مانند آزادی‏خواهی.

چون این نسل در چهارچوب یک حکومت ایدئولوژیک بزرگ شده و باید بسیار تلاش می‏کرده که خود را از سیطره‏ی این سایه‏های بسیار دهشتناک آزاد کند و این تلاش را دارد به بهترین نحو انجام می‏دهد. ندای نمایش ما هم یکی از همین نمونه‏ها است.

به جنبش اعتراضی چند ماه اخیر اشاره کردید؛ فکر می‏کنید امروز که روز اول آذرماه است و ما در باره‏ی نمایش شما گفت‏وگو می‏کنیم، جامعه حالا واقع‏بینانه‏تر به پرونده‏ی قتل‏های زنجیره‏ای و به ویژه فروهرها، فکر کند؟

۱۰۰درصد! من فکر می‏کنم که این شرایط چشمان بسیاری را باز کرد. چشمانی را که باز بود ولی در نوعی سکوت و انزوا تلاش می‏کرد که فقط ادامه‏ی زندگی بدهد. الان دیگر دورانی رسیده که مردم به میدان آمده‏اند و دیگر این سکوت معنایی ندارد.

همان‏طور که در نمایش ما اتفاق افتاد؛ ما در جریان تمرین‏ها متوجه شدیم که نمی‏توانیم عکس‏های قربانیان قتل‏های زنجیره‏ای را که موضوع اصلی نمایش ما را تشکیل می‏دهند، در صحنه‏ی تئاتر بگذاریم ولی عکس‏های جوانانی را که در وقایع اخیر کشته شده‏اند و تدوام نوعی سرکوب را به ما یادآوری می‏کنند، در صحنه نباشد.

ما آن پرونده، آن زنجیره را با عکس‏های جوانانی که در وقایع اخیر کشته شده‏اند، کامل کردیم. چرا که همه‏ی این‏ها به هم ربط دارد. ادامه‏ی همان سرکوب دوره‏ی قتل‏های زنجیره‏ای را امروز داریم می‏بینیم. به همین دلیل فکر می‏کنم امروز حساسیت‏ها در جامعه خیلی بیشتر است.

کمی هم از جنبه‏ی هنری نمایش بگویید؛ بازی‏کنان، موسیقی و جنبه‏های دیگر آن.

شکل و فرم این نمایش کولاژ نمایشی است. طرح‏هایی که یک خط قرمز اصلی دارد، ولی در آن واقعه دارد اتفاق می‏افتد.

موسیقی نمایش را رضا نوروز بیگی ساخته است. هرمین عشقی، فرهنگ کسرایی و حمید سیاح‏زاده سه بازیگر نمایش هستند. در کار، خیلی بازی در بازی داریم، بازیگران مرد نقش‏های مختلفی را ایفا می‏کنند. شخصیت ثابت نمایش همان شخصیت ندا است که هرمین عشقی بازیگر آن است.

تلاش کرده‏ایم با صحنه‏سازی و استفاده از تصویر، استفاده از المان‏های مختلفی مانند حتی مونتاژ عکس و فیلم تصویر جامعی از این پرونده ارائه بدهیم. حتی بخشی از آثار پرستو فروهر را پس از قتل پدر و مادرش و تحولی که در کارش ایجاد شده، به نمایش می‏گذاریم.


تلفیقی از شاخه‏های مختلف هنری را در نمایش استفاده کرده‏ایم و در عین حال آن خط قرمز را حفظ کرده‏ایم و تلاش کرده‏ایم تصویر جامع‏تری از یک دوره‏ی‏ تاریخ که خودمان هم در آن زندگی می‏کنیم، ارائه بدهیم.