آیا «شیرین» نشانه افول سینمای کیارستمی است؟

مهدی عبدالله‌زاده

برخی از کارشناسان سینما به انتقاد از فعالیت‌های اخیر عباس کیارستمی، وی را فیلم‌سازی بازنشسته می‌دانند که‌ دارد با سینما تفریح می‌کند.

دامنه این انتقادات که از زمان ساخت فیلم «پنج» شروع شده بود با نمایش «شیرین» در جشنواره ونیز به اوج رسید. اما آیا واقعاً شیرین، نشانه افول کیارستمی به عنوان یک فیلم‌ساز است؟

این فیلم را به طور کامل ندیده‌ام، اما در جشنواره کن ‌به تماشای فیلم کوتاه سه دقیقه‌ای او، «رومئوی من کجاست؟‌» که به مناسبت شصت سالگی این جشنواره به نمایش در‌آمد، نشستم و چند ماه پس از آن در دفتر کار کیارستمی از چند و چون تدوین «شیرین» تا دقیقه ۲۲ آگاه شدم.

با توضیحات تکمیلیِ فیلم‌ساز، تصور این فیلم نود دقیقه‌ای در ذهن، کار پیچیده‌ای نبود: یک تجربه منحصر به فرد و جسورانه و گامی بلند به سمت آوانگاردیسمی که از«‌پنج، تقدیم به اوزو» به این سو بدل به دغدغه اصلی کیارستمی شده.

اما واکنش سرد تماشاگران در جزیره لیدو‌ی ونیز به این فیلم،‌ به نظرم نه اهمیتی دارد و نه می‌شود آن را معیاری برای قضاوت در باب فیلمی دانست که هنوز در جایی دیگر به نمایش در نیامده.

در این میان، آن چه باعث آشفتگی و سر درگمی در این‌باره شده، بی‌توجهی به نقش جشنواره‌های معتبر و روابط پیچیده حاکم بر آن‌ها و انگیزه‌های عجیب و گاه غیر‌معقول این جشنواره‌ها برای رد یا پذیرش یک فیلم است.

به تصور من نه ونیز و نه هیچ فستیوال دیگری جای مناسبی برای نمایش این فیلم نبود. شیرین بیش از آن که یک فیلم باشد، یک اثر برجسته هنری و یک دستکاری نبوغ‌آمیز در جسم و جان سینماست.

بنابر این اگر این اثر در کنار مجموعه‌ای از فیلم‌های معمولی که هیچ مرضی ندارند و در همان چارچوب متعارف ساخته شده‌اند و ‌در جشنواره‌ای که با تعداد زیادی از ستارگان و کارگردان‌های هالیوودی احاطه شده به نمایش ‌درمی‌آید، اشکال را باید‌ نه در خود اثر، که در جای دیگر جست.

به واقع‌ مناسب‌ترین جا برای عرضه این اثر، مکانی چون مرکز پمپیدو در پاریس بود که سال گذشته مرور کامل آثار کیارستمی - از ویدئو آرت گرفته تا اینستالیشن و گالری عکس تا فیلم های کوتاه و بلند - را برگزار کرد.

اما مشکل از آنجا آغاز شد که هم کیارستمی و هم جشنواره ونیز به سبب زیاده‌خواهی هردوی شان، با یکدیگر به توافق رسیدند.

عباس کیارستمی

به نظرم این تصمیم و توافق به همان اندازه نادرست بود که ونیز در بخش خارج از مسابقه، مجموعه عکس‌های کیارستمی را نشان دهد یا حافظ و سعدی او را رو‌خوانی کند.

نگاهی اجمالی به فیلم‌های به نمایش درآمده طی ۶۰ سال گذشته در ۵ فستیوال معتبر اروپا شامل کن، برلین، ونیز، سن سباستین و لوکارنو نشان می‌دهد که هرگز هیچ اثری تا به این حد نامتعارف در هیچ یک از این جشنواره ها به نمایش در نیامده است.

پس طبیعی ست که تماشاگری که به هوای برادپیت و جرج کلونی و تماشای نهایتاً چند فیلم هنریِ در شکل معمول به جشنواره آمده، چنین عصبانی شود.

البته می‌توان به این اندیشید که بعید است عباس کیارستمی، با هوشِ سرشار و نبوغی که سال‌هاست‌ دوست و دشمن به آن معترفند، ناخواسته مرتکب چنین خبط بزرگی شده باشد.

‌حرف دوستانی را که معتقدند او از چند سال پیش با سینما تفریح می‌کند، قبول دارم، اما معتقدم این تفریح‌ نه از روی کم مایه شدن و به آخر خط رسیدن است و نه از سر تنبلی و نه ‌نشانه‌ی بازنشستگی.

کیارستمی چهل سال است که با سینما تفریح می‌کند. اما واقعیت آن ست که او چند سالی‌ست که در پی تکیه زدن به جایگاهی بی‌بدیل و سخت پایدار، سخت شیفته‌ی تجربه کردن و گاهگاهی ضرب شصت نشان دادن شده.

همین قضیه حضور شیرین در ونیز را در نظر بگیرید. اعتبار کدام یک از دو سوی ماجرا بیشتر در معرض تهدید بوده‌؟ قضیه در نهایت به نفعِ اعتبار کدام یک تمام شده؟
در یک سو کیارستمی است‌ و در یک سو ونیز که طالب فیلم او بوده و آن را به «اعتبار» نام وی در بخش خارج از مسابقه قرار داده و به خاطر حضور وی از خوشحالی بشکن هم می زند.

حالا اگر به فیلم، به هر دلیل نامربوط، چند ناسزا هم داده شود، اهمیتی ندارد. آن چه مهم است این که، کیارستمی نه تنها در حاشیه‌ای امن، فیلمش را ساخته و دست به تجربه‌ای که می‌خواسته زده، بلکه نتیجه‌ی کارش را - که به‌طور معمول صرفاً در مرکز‌های فرهنگی هنری یا موزه های معتبر هنر‌های معاصر قابل ارائه است - در یکی از سه جشنواره ‌معتبر دنیا به نمایش در آورده.

خب تا این جای کار که برد با کیارستمی است. پشت دی وی دی شیرین نوشته می‌شود حضور در ونیز، و این اعتباری‌ست که ونیز از جیب مبارکش خرج می‌کند.

‌از منظری دیگر، شیرین‌ اتفاقی سخت جالب توجه و معنی‌دار در کل کار‌نامه سینمایی کیارستمی است:

‌اول آن‌که اگر فیلم گزارش او را یک استثنا بدانیم، می‌شود گفت که در تمام این چهل سال در این همه فیلم کوتاه و بلند،‌ زن حضور پررنگی نداشته است.

دو استثنایی که به یادمان می‌آِید مادر پسرکِ «خانه دوست کجاست؟» است در حال رختشویی. و زن قهوه‌چی فیلم «باد ما را خواهد برد» در حال ریختن چای و غر زدن و بیان چند جمله‌ی سکسی -فلسفی.

دوم آن‌که به جز بازیگران استثنای فوق‌الذکر (‌گزارش)، محمد علی کشاورز در «زیر درختان زیتون» تنها حضور یک بازیگر حرفه‌ای ‌در تمام دوران فیلم‌سازی کیارستمی است‌ که حتی او هم به دلایلی که از حوصله‌ی این بحث خارج استة در آن فیلم نقش‌آفرینی نمی‌کند، بلکه از او نیز هم‌چون یک نابازیگر بازی گرفته شده.

پس در نتیجه می‌شود گفت نقش‌آفرینیِ بازیگران حرفه‌ای در سینمای کیارستمی تا به امروز نه جایگاهی داشته است و نه معنایی.

حالا به ناگاه، کیارستمی ‌در «شیرین» در هر دو مورد سنت‌شکنی می‌کند؛ آن هم چه سنت‌شکنی‌ای! به یک‌باره نه تنها یکصد زن را جلوی دوربین می‌نشاند و اساساً عرصه را فقط با زنان و در نبود مردان پر می‌کند، بلکه همه‌ی این زن ها را از جماعت بازیگران حرفه‌ای برمی‌گزیند!

وقتی هم که می‌خواهد این تجربه ی عجیب و غریب را بیازماید، یک خانم سوپر استار می‌شود دستیارش و همه‌ی خانم‌های بازیگری که برای هر کارگردانی با صد ناز و اما و اگر بازی می‌کنند، به یک لب تر کردن استاد، مشتاقانه و با کمال میل قبول دعوت می‌کنند و برای این حضور یکی دو دقیقه‌ای در کنار صد بازیگر دیگر از هم سبقت می‌جویند. چه زور‌آزمایی و ضرب شصت نشان دادنی خوش‌تر و دلپذیر‌تر از این؟!

خب، با این اوصاف آیا می‌توان فیلم‌سازی را که در ایران این‌چنین و در ونیز آن‌چنان به کامیابی می‌رسد، باز‌نشسته و «شیرین»‌اش را نشانه‌ی افول سینمای او دانست؟