ما چقدر خوبیم!

مهدی عبدالله‌زاده

کودک، معصومیت روستایی و فقر سه‌عنصر کلیدیِ سینمای مجیدی‌اند. تجربه‌ی ناموفق "بید مجنون" نشان داد که او بدون بهره‌گیری از این عناصر قادر به تکرار موفقیت‌های قبلی‌اش نیست و به‌واقع او دنیایی به‌جز این و سینمایی به‌جز این سینما را نمی‌شناسد. "آواز گنجشک‌ها"، بازگشتی دوباره است به سبک و سیاقی که او از "پدر" و "‌بدوک" شروع کرده بود و با "رنگ خدا" و "بچه‌های آسمان" به اوج رساند. باز‌هم کودک، باز‌هم فقر، باز‌هم همان سانتی‌مانتالیزم افراطی برای متاثر کردن تماشاگر و بازهم رضا ناجی، که این سالها به‌درستی ناجیِ سینمای مجیدی بوده است.

"آواز گنجشک ها" فیلم خوش‌ساختی است. فیلمنامه‌ای به‌مراتب عمیق‌تر از بچه‌های آسمان دارد و حرفه‌ای‌تر ساخته شده. موضوع پیک‌های موتوری و موتور‌سواران مسافرکشِ - غالباً شهرستانی - بهانه‌ی مناسبی است برای طرح یکی از جنبه‌های نوین معضل مهاجرت به تهران. کریم آقای فیلم هم هر‌ بار با موتور و بار و مسافرش ما را ‌می‌‌برد به گوشه‌ای از شهر تا با آدمها و موقعیت‌ها‌ی مختلف آشنا شویم . اما آنچه باعث می‌شود فیلم با‌‌وجود همه‌ی این‌ها به‌دل نچسبد نوع نگاهی است که در آن جاریست. با‌آنکه رویکرد واقع‌گرایانه در بند‌بند فیلم جاری ست، قصه و آدمهای قصه خیالی و فرا‌زمینی‌اند. هیچ نسبتی میان رخداد‌های فیلم و جامعه‌ی امروز تهران وجود ندارد؛ اما فیلم به‌طرز غریبی اصرار دارد که به آنها جلوه‌ای واقعی ببخشد. به‌جز دو‌استثنا -که یکی زورگوست و آن‌یکی کرایه‌اش را نمی‌پردازد! - همه‌ی آدمها خوب و نازنی‌‌اند. همه‌ی پولدار‌ها منصف و دست‌و‌دل‌ بازند و خیرشان به بقیه می‌رسد. دزدی، کلاهبرداری، کلک، رشوه، توهین، بد‌منشی، فحاشی و کتک‌کاری در این دنیا بی‌معنی‌ا‌ند و به ‌یک‌ معنا تهران ۱۳۸۶ تفاوت چندانی با مدینه‌ی فاضله ندارد.

نمایی از فیلمِ آواز گنجشک‌ها با بازی رضا ناجی

رویا‌پردازی و فانتزی در ذات سینماست و فی‌نفسه ایرادی ندارد. آرزو هم بر هیچ‌کس عیب نیست. اما مشکل از‌آنجا شروع می‌شود که فیلم با صدای بلند فریاد می‌زند "‌من واقع‌گرا هستم". اصرار عجیب مجیدی در بیان این موضوع که ما ایرانی‌ها همه خوبیم و کمابیش فرشته‌وار در عدن ابد زندگی می‌کنیم با هیچ منطق سینمایی و غیر‌سینمایی جور‌در‌نمی‌آید. آدمهای هر قصه‌‌ی رئالیستی در‌جستجوی آرمان‌شهرند و عاقبت در‌آرزوی حتی سایه‌ای موهوم از آن باقی می‌مانند. اما فیلم او می‌خواهد به‌زور به ما بباوراند که همه‌چیز زیباست و ایرانِ حاضر دست‌کم همان سایه است از آرمانشهر. تضاد‌های عجیب‌و‌غریبی از‌این دست است که برخی منتقدان حاضر در برلیناله را وا‌می‌دارد "آواز گنجشک ها" را اثری مصنوعی و سفارشی لقب دهند. واقعیت هم آن است که نمی‌توان به‌سادگی منکر سفارشی بودن فیلم شد. مطابق با برهان خلف می‌شود گفت نسخه‌ای که برای فیلم پیچیده شده آنقدر رو، و استدلالی که شرح آن رفت آنقدر ساده است که اگر نخواهیم وجه پروپاگاندای اثر را تایید کنیم، راه دیگری نمی‌ماند مگر آنکه مجیدی را کارگردانی بی‌سواد، نا‌آگاه و بی‌کفایت بدانیم. به‌عبارت دیگر اگر سفارشی بودن اثر را نپذیریم باید بی‌مایگی و ناتوانی و بی‌سوادی مجیدی را بپذیریم که صد‌البته واضح است که چنین نیست.
علاوه‌بر‌این، پشتیبانیِ منتقدانی چون محمود گبرلو که به راستگرایان و "‌سفارش دهندگان" منتسب‌اند و همچنین ادبیاتی که برای تمجید از فیلم به‌کار می‌برند نیز راه را برای رد این ادعا دشوار‌تر می‌کند:

"... آواز گنجشک‌ها، نمونه‌ی همان هنر متعهدی است که حضرت امام خمینی (ره) از آن یاد کردند.
این فیلم به دلیل مضمون زیبایی که انسان معاصر امروز ارائه کرد،بهترین فیلم جشنواره است.فیلم بحث معنویت و توجه به رفتارهای درونی را طرح می کند که نیاز جامعه ایرانی و حتی جهانی است و مساله‌ای را پیش می کشد که برای حفظ تداوم بشریت و سلامت آن الزامی است...."

توجه به نماد‌ها و استعاره‌های گل درشت فیلم کمک می کند تا تقریباً حساب کار یک سره شود. عمده استعاره‌ی فیلم با آب، آب انبار آکنده از لجن، ماهی و شاه‌ماهی رقم می‌خورد. در طی یکی از قصه‌های فرعی فیلم به همت بچه‌های روستا، آب انبار آکنده از لجن، تمیز و پر از آب زلال می شود تا بشود مأمن و خانه‌ی ماهیان و شاه ماهیانی که قرار است همین جوانان بروند و آنها را بیاورند. همه ماهیان و یکی دو شاه ماهی در مسیر رسیدن به وطن "شهید" می‌شوند، اما امید و زندگی باقی می‌ماند چون هنوز یک شاه ماهی زنده است و می‌تواند جریان زندگی در آب انبار را با حضور خود رهبری کند...

روزنامه‌ها مطبوعات و حتی کاتالوگ رسمی جشنواره هم از حضور او به عنوان نابازیگر یاد می کنند. اما در کمال ناباوری جایزه بازیگری نصیب همین نابازیگر می‌شود. فعلاً که سینمای ایران این جایزه را ربوده و مایه خرسندی ست، اما نفس چنین حرکتی از اساس نقض غرض است. این جایزه، شایسته بازیگری حرفه‌ای‌ست که زحمت می‌کشد، هنر به خرج می‌دهد و خِرد و اندام خود را به کار می‌گیرد برای "خلق" یک شخصیت. اما این که نابازیگری از گرد راه برسد و به همین راحتی جایزه نصیبش شود، نه شایسته‌ی جشنواره‌ای چون برلین است و نه مایه اعتباری برای او. اگر به اعتبار این جایزه معتبر امر بر ناجی مشتبه شود، بیش از او برلیناله و تحسین‌کنندگانش مقصر خواهند بود.