«تبریز، تصاویر دنیای فراموش‌شده»

شهره جندقیان

وارتان وهرامیان، عکاس ۷۵ساله‌ی ارمنی‌ست که تمام عمرش را در تبریز به عکاسی از آثار هنری و تاریخی این شهر کهن گذرانده است. هنر عکاسی را پدربزرگ وارتان در سال ۱۹۰۰ میلادی به مردم تبریز معرفی کرد و پس از آن، این حرفه همچون میراثی ارزشمند در این خانواده نسل به نسل منتقل شده است. مردم تبریز برای خانواده‌ی وهرامیان احترام زیادی قائلند چراکه آن‌ها در طول بیش از یک قرن از زمان مشروطیت تا به امروز با ثبت تصاویرشان در حفظ وقایع اجتماعی، تاریخی، و فرهنگی تبریز سهم به‌سزایی داشته‌اند. در بین مجموعه عکس‌های منحصر به فرد وهرامیان می‌شود به عکس‌های نادری از ستارخان و باقرخان، قهرمانان ملی ایران، اشاره کرد که تا کنون در هیچ کجا منتشر نشده‌اند.

پوستر فيلم

این داستان مورد توجه محمد احسانی، فیلمساز ۳۴ ساله‌ی آذری، قرار گرفت و انگیزه‌ای شد برای ساخت فیلم مستند—درام ''تبریز، تصاویر دنیای فراموش‌شده''. محمد احسانی تحصیلاتش را در رشته‌ی زبان و ادبیات انگلیسی در دانشگاه تبریز به پایان رسانده و هم‌زمان با دروس دانشگاهی‌اش، از سال‌های ۱۳۷۱ با شرکت در دوره‌های یک‌ساله‌ی فیلمسازی انجمن سینمای جوان ایران، با دنیای فیلم و سینما آشنا شده است.
برای آشنایی بیشتر با این فیلمساز پُرکار، درباره‌ی جدیدترین مستندش ''تبریز، تصاویر دنیای فراموش‌شده'' با او گفت‌وگو کرده‌ايم.

انجمن سینمای جوان چقدر در آشنایی‌ات با فیلمسازی مؤثر بوده؟

در سال های ۷۱، زمانی که من درکلاس های فیلمسازی انجمن شرکت می کردم، انجمن سینمای جوان تبریز بسیار فعال بود و تنها مکانی بود که می شد در آنجا با فیلم و سینما آشنا شد. با توجه به این که هنوز از امکانات سینمای دیجیتال نیز خبری نبود با سیستم هشت میلی متری کار می کردیم و خود من هم اولین فیلمم را به نام ''توپ'' در سال ۱۳۷۳ با همین سیستم هشت میلی متری فیلمبرداری کردم.

محمد احسانی

تا به حال چند تا فیلم ساختی و بیشتر به چه موضوعاتی می پردازی؟

در مجموع ۹ فیلم کوتاه و بلند ساختم . ''کنار از جاده'' اولین فیلم ویدیویی داستانی من است که در سال ۱۳۷۷ در ایران جوایزی را از فستیوال‌های سینمای جوان و دانشجو گرفت. اولین فیلم مستندم که در فستیوال های جهانی حضور پیدا کرد، ''رخش بر نقش'' نام دارد. '' بازار زر''، ''ایدز، ایران ۱۳۸۳''، ''باغ آلبالو'' از دیگر فیلم‌های مستندم هستند و در حال حاضر هم روی سه پروژه‌ی مستند اجتماعی به طور هم‌زمان کار می‌کنم که هر کدام در مرحله‌ای متفاوت است. یکی فیلم ''زخم بر چنگ'' است که پیرامون اعتیاد و مواد مخدر در ایران است و در حال حاضر در مرحله‌ی تصویربرداری‌ست. یکی مستند ''تحفه‌های آن جهانی''ست که پیرامون زندگی و احوالات مولانا جلال‌الدین بلخی ست و آخرینش هم مستند ''بی‌نشان'' است که در مرحله‌ی تدوین پایانی‌ست.

فیلم ''تبریز، تصاویر دنیای فراموش‌شده'' هم که در مرحله‌ی پخش جهانی‌ست، درست است؟ آیا خودت مسئولیت پخش را به عهده داری یا پخش کننده‌ی مستقل داری؟

بله. و خودم مسئولیت پخش فیلم را به عهده دارم، مثل تمام فیلم های قبلیم. و این خیلی آزاردهنده و وقت‌گیر است و هزینه‌ی زیادی را هم به همراه دارد. البته این داستان بیشتر فیلمسازان ایرانی‌ست و تازه آن دسته‌ای که با فستیوال‌های فیلم در خارج از ایران ارتباط دارند و به زبان انگلیسی هم آشنا هستند. بقیه که دیگر هیچ، کاری از دستشان برنمی‌آید. در نتیجه فیلم‌های خوب زیادی هستند که هرگز دیده نمی شوند و در نتیجه مطرح هم نمی‌شوند. البته در ایران چند پخش‌کننده‌ی فیلم مستقل و چند پخش‌کننده‌ی دولتی فعال هستند و این جای تقدیر دارد. اما کافی نیست. تقاضا زیاد است و امکانات محدود. بیشتر خودت باید به فکر پخش فیلمت باشی و همیشه در تقلا و نگرانی از وضعیت فیلم. چون اگر فیلم دیده نشود و خوب عرضه نشود در واقع انگار اصلاً وجود ندارد و تنها در ذهن توست!

به نظرت این ضعف یا کم‌توجهی در پخش فیلم از کجا ریشه می‌گیرد؟

ریشه اصلی به نظر من به این برمی گرده که سینما در ایران هنوز یک نیازضروری طلقی نمی شود و مردم و دولت به آن توجه چندانی ندارند. به همین بودجه ی امسال سینمای ایران نگاه کنید. بیشتر یک شوخی است و صدای خیلی ها هم درآمده است. البته جوانان و قشر تحصیلکرده و مرفه به سینما توجه نشان می دهند و به سینمای هنری علاقمند هستند. اما درصد کمی را شامل می شوند.

وارتان وهرامیان

چرا عنوان ''تبریز، تصاویر دنیای فراموش‌شده'' را برای فیلمت انتخاب کردی؟

در این فیلم به دنبال این بودم که مخاطب را متوجه فضای تاریخی آن کنم. در واقع فیلم به تاریخ تبریز و وقایع سیاسی و اجتماعی آن از دوران مشروطه تا به امروز می پردازد که راوی آن یک پیرمرد عکاس ارمنی‌ست. چراکه او به همراه خانواده‌ی عکاس و هنرمندش در صد سال گذشته تاریخ تبریز و آذربایجان و همین طور ارامنه‌ی تبریز را عکاسی کرده‌اند و از این طریق آن را به ثبت رسانده‌اند. و اینک این عکاس پیر در تبریز وارث این تاریخ و راوی آن است. اما آن چه را که او امروز شاهد آن است فراموشی مطلق این تاریخ و روند رو به تخریب و نابودی آن است. گویی دیگر در شهر هیچ نشانی از یادگارهای گذشته باقی نمانده و تبریز با آن تاریخ عظیم و قهرمانانه‌ی ملی‌اش افسانه‌ای بیش نیست و رو به زوال ابدیست.

این موضوع واقعیت دارد یا بیشتر ساخته‌ی ذهن شخصیت فیلم است؟

بله واقعیت دارد. نمونه‌ی بارز و آشکار آن تخریب تدریجی بنای عظیم و تاریخی ''ارک تبريز" است که نماد مقاومت و قهرمانی مردم تبریز در برابر نیروهای متجاوز روسی است. با وجود اعتراض‌های مردمی و برخی از مسئولین محلی و حتی تلاش نمایندگان مجلس کاری از پیش نمی‌رود و "ارک تبریز" رو به نابودی است و به جای آن یک مصلا در حال ساخت است!

چرا برايت مهم بود که درباره‌ی تاریخ تبریز فیلمنامه‌ات را بنویسی؟

به خاطر عشق بی پایانی که به تبریز دارم. شهری که بهش تعلق خاطر خاصی دارم. خودم هم که تبریزی هستم. هرچند بیشتر خاطراتی که از این شهر دارم تلخ و گزنده است، اما با این حال دوستش دارم.

خاطرات تلخت مربوط به فیلمسازی هستند؟

بله، بیشتر مربوط به فیلمسازی است، چون با فضای بسیار بسته‌ای از امکانات و همچنین دیدگاه افراد روبرو بودم. یکی از دلایل مهاجرتم به تهران هم همین بوده چون تو تهران راحت‌تر می‌شود فیلم ساخت.

گروه فيلمسازی

فیلم ''تبریز، تصاویر دنیای فراموش‌شده'' جایزه‌ی بهترین سناریو برای فیلم مستند را در فستیوالMoon Dance ۲۰۰۶ دریافت کرده. چطور شد فیلمنامه را به این جشنواره فرستادی؟

زمانی که داشتیم فیلم را مونتاژ می کردیم، فیلمنامه‌ی فیلم را به انگلیسی ترجمه کردیم و در بخش مسابقه‌ی فیلمنامه‌ی فستیوال مون دنس شرکت دادیم که خوشبختانه جایزه هم برد و این خیلی امیدبخش بود. حالا هم که داریم روی پخش جهانی کار می‌کنیم و امیدواریم که فیلم موفقیت‌های بیشتری به همراه بیاورد.

با توجه به مشکلات سرمایه گذاری برای تولید فیلم در ایران، چطور موفق شدی فیلم را به آخر برسانی؟

خوشبختانه فیلم تهیه کننده‌های خوبی داشت. زاون خاچاطوریان و ادوین آوانس از امریکا، که هر دو از ارامنه‌ی تبریز هستند و نسبت به موضوع فیلم و تبریز تعلق خاطر خاصی داشتند و همچنین دوست بسیار عزیزم علی رضایی از ایران که پنجاه درصد سرمایه‌ی فیلم را عهده‌دار شد، دلایل و عوامل یاری‌دهنده برای ساخت این فیلم بودند. از هر سه‌شان ممنونم.

پس در واقع فیلم با هزینه‌ی خصوصی ساخته شده. هیچ شانسی برای دریافت بودجه‌ی دولتی نبود؟

من تقریباً تمام فیلم‌هام را با بودجه‌ی شخصی ساخته‌ام. البته شانس برای دریافت بودجه‌ی دولت برایم هست ولی خودم ترجیح می‌دهم مستقل کار کنم. حالا قرار است دو فیلم مستند آخرم را با بودجه‌ی دولتی بسازم.

برای نمایش فیلم در سینماها یا تلویزیون چه اقداماتی صورت گرفته؟

فیلم تا به حال درخانه‌ی سینما به همراه چند فیلم مستند برگزیده‌ی سال به نمایش درآمده که انجمن مستندسازان ایران برگزارکننده‌ی این برنامه بود. اما در تلویزیون ایران امکان نمایش این فیلم وجود ندارد.

چرا؟

خوب، تلویزیون ایران کاملاً دولتی است و فقط تولیدات خودش را پخش می کند و یا فیلم هایی را که در راستای اهداف آن باشند. در زمینه‌ی سینمای مستند هم که بیشتر فیلم های رازبقایی و حیات وحشی را پخش می کنند. از سینمای مستند اجتماعی و سیاسی هیچ خبری نیست، مگر فیلم های ضد امریکایی مایکل مور! به هر حال درباره‌ی مشکلات تولید، نمایش و پخش فیلم در ایران حرف‌های زیادی می‌شود گفت ولی این راهیست که باید رفت، هر چند با سختی بسیار و رنج بی‌شمار.

آیا لحظاتی هم هست که از فیلمسازی لذت ببری و احساس رضایت کنی؟

بله، قطعاً لحظاتی هست که آدم از کارش لذت ببرد. اما مهم‌ترین مسأله امید است که هنوز در قلب‌هایمان سوسو می‌زند و به پیش می‌بردمان. امید به موفقیت و جهانی شدن. آن وقت خیلی از مشکلات اهمیت خودشان را از دست می‌دهند و می‌شوند بخشی از راهی که باید تا آخر آن را پیمود. راهی به نام زندگی.

فیلم مستند ''تبریز، تصاویر دنیای فراموش‌شده'' در هفته‌ی آخر ماه ژوئیه در جشنواره‌ی جهانی فیلم بانکوک به نمایش درخواهد آمد. بخش کوتاهی از فیلم را می‌توانید «اينجا» ببينيد.

-----------------------


تبریز، تصاویر دنیای فراموش‌شده

مستند - درام، ۶۵ دقیقه

تولید مشترک ایران و امریکا – ۱۳۸۵

نویسنده و کارگردان: محمد احسانی

تهیه کنندگان: زاون خاچاطوریان، ادوین آوانس و علی رضایی

فیلمبردار: فرشید آذری

تدوینگر: بابک بهداد

آهنگساز: وارتان وهرامیان

عکاس فیلم: حسین قربانی

شخصیت‌های فیلم: وارتان وهرامیان، آرمینه وهرامیان، وحید منافی، نازنین خادم و المیرا مدادی

زبان فیلم به ارمنی‌ست و با زیرنویس فارسی و انگلیسی همراه است.