شعبده بازيگری

مهدی عبدالله زاده

عکس روی جلد کتاب شعبده بازيگری - نوشته رضا کيانيان

نقد و تحليل بازيگري، خيلی دير جای خودش را در عرصه نوشتار سينمايی ايران پيدا کرد. منتقدان و کارشناسان سينمايی که از دير باز و از سالهای دهه چهل به جنبه های تئوريک هنر هفتم پرداخته بودند و نوشته هايشان متأثر از فضای روشنفکری اروپای قرن بيستم بود بازيگری را مقوله ای چندان جدی و در خور توجه نمی يافتند. پرداختن به "هنرِِ بازيگري" از اين رو صرفا به اخبار و تحليل های سطحی در روزنامه ها خلاصه می شد.

در سالهای پس از انقلاب، طرد يکباره جايگاه "ستاره" از سينما، مهاجرت سوپر استارها به خارج از کشور و شکل‌گيری مفاهيم و رويکردهای تازه در بازيگری هم نتوانست به افزايش اهميت بازيگری در نزد اصحاب قلم منجر شود. در اواسط دهه هفتاد تعداد کمی از دوستان سينمايی‌نويس از جمله امير پوريا و بهزاد عشقی نخستين گام ها را برداشتند. سلسله مطالبی با عنوان " ارزش نگاه در بازيگري" به قلم امير پوريا با آن که تاثير گرفته از برخی نوشته های منتقدان آنگلو ساکسون و گاه ترجمه ای تقريبا کامل از متون خارجي بود، توانست باب تازه ای در پرداخت به اين عرصه بگشايد؛ اما هنوز جای نوشته های اصيل که برخاسته از نگاه ايرانی و همراه با تحليل هنر وآثار هنرمندان ايرانی باشد،خالی بود.

در اين ميان، تنها کسی که بالاخره اين خلآ را با نوشته های تحسين برانگيزش پر کرد، يک بازيگر حرفه ای بود نه يک منتقد و نويسنده. رضا کيانيان در باره چگونگی ورودش به عرصه تحليل و نوشتن می گويد: "چند سال پيش به طور مرتب با برخی منتقدان بحث می کردم که چرا درباره بازيگری مطلب نمی نويسيد، اکثر آن‌ها در جواب می گفتند مينويسيم اما بعدا چنين اتفاقی نمی افتاد. تا اين‌که يک بار خسرو دهقان به من گفت رضا جان هيچ کسی در اين زمينه چيزی بلد نيست، خودت بنويس. گفتم من بازيگرم شما بايد بنويسيد. گفت حالا تو شروع کن مگر چه عيبی دارد؟. بعد از اين حرفها به اين نتيجه رسيدم که واقعا چه عيبی دارد که خودم مطلب بنويسم، اين کار را کردم و ديدم اتفاقا اين مطالب جای خودش را در مطبوعات باز کرد...".

مقالات نوشته شده توسط کيانيان در ظرف دو سه سال چنان پر مايه و پر تعداد بود که گردآوری آن‌ها منجر به چاپ اولين کتاب او شد. اما "شعبده بازيگري" دومين مجموعه آثار اوست که اخيرا با مقدمه‌ای دلنشين و روشنگر به قلم اميد روحانی چاپ شده. بر خلاف کتاب نخست او "تحليل بازيگري" که بيشتر به بررسی نمونه ها و آثار خارجی می پرداخت، کتاب حاضر مجموعه مقالاتی است با نگاه تئوريک و با تکيه بر مرجع ها و مثال های ايراني.
همين ويژگی باعث شده تا اين کتاب برای خواننده عادی نيز جذابيت داشته باشد. پی‌گيری مباحث تئوريک در قالب مرور تجربيات بازيگردانی و بازيگری در پروژه های مختلف، همچون هر تلاشی برای خاطره نگاری از جذابيتی دو گانه برخوردار است؛ از سويی همچون حکايتی جذاب راوی ناگفته های شيرين و دور از دسترس است و از سويی ديگر همچون گونه های ديگر ثبت تاريخي، اطلاعات مهم و با ارزشی در باره سينمای معاصر ايران را در خود نهفته دارد. کيانيان با اتخاذ چنين شيوه ای موفق شده مفاهيم تئوريک بازيگری را به ساده ترين زبان و به دور از پيچيدگی و تصنع بيان کند.

بخش اول کتاب شامل دوازده مقاله است که در مقاطع مختلف زمانی و در فاصله سالهای 78 تا 84 نوشته شده اند. در بين آنها دو مقاله با عنوان های "صعود مقاومت ناپذير بازيگري" و "گاه اسباب تعيش خودش آماده شود" در باره تجربه بازی و بازيگردانی در "فرش باد" جذاب ترين ها هستند.

بخش دوم کتاب مجموعه يازده گفتگو است که روزنامه نگاران مختلف در فاصله سالهای 81 تا 84 با کيانيان انجام داده اند. متاسفانه تعدادی از گفتگو ها در سطحی نازل و با طرح سوالات گاه حيرت‌آور و ناشيانه انجام شده اند. اما پاسخ های مفصل و منسجم به سوالات گاه نامنسجم باعث شده تا آن گفتگو ها هم خواندنی به نظر آيند. گفتگوی تهماسب صلح جو با عنوان "فرديت نقش، فرديت بازيگر است" بهترين مصاحبه در بخش دوم به شمار می آيد.

کيانيان در توضيح و معرفی کتاب تازه اش می گويد: "علم هرچه پيشرفت می کند از گذشته‌اش دورتر می شود، اما هنر هر چه پيش می رود به گذشته‌اش نزديک‌تر می‌شود. تمام جنبش های هنري، يا از ابتدا، و يا در آخر به سوی آبشخور های نخستين، اصلی و پايه بازگشته اند و با نگاه امروزی‌شان به کشف و تجربه دوباره و دوباره همان اصول و پايه ها پرداخته‌اند، گويا هر چه هست همانجاست.
کوشش من هم-در اين مجموعه مقالات و گفتگو ها-عرف زدايی از بازيگری و بازشناسی آبشخور های نخستين اين هنر است".