مجتبا پورمحسن: چیزی به نام تن زن را فراموش کرده‌ایم

لیدا حسینی‌نژاد
مریم اقدمی

«یوسف پیامبر» سریالی است به کارگردانی فرج‌الله سلحشور که این روزها از شبکه‌ یک سیما پخش می‌شود.

مرتبط کردن این قسمت از سریال به نحوه‌ نگاه جامعه به زن باعث شده که این نقد کامنت‌های زیادی داشته باشد. به همین بهانه سراغ مجتبا پورمحسن رفتیم تا به نظرات خواننده‌ها پاسخ بدهد.

مجتبی جان، یادداشت تو که از یک‌شنبه‌ شب به روی سایت رفته، تا به حال بیش از ۸۰ کامنت داشته است. یکی از کامنت‌گذارها به اسم علی می‌گوید اگر کلمه‌ «سکسی» را در عنوان نقد نمی‌گذاشتی مطلبت این‌همه خواننده نداشت. آیا فکر می‌کنی تعداد زیاد کامنت‌ها به خاطر استفاده از واژه‌ سکسی باشد؟

این‌که این کامنت‌گذار عزیز اشاره ‌کرده‌اند اگر کلمه‌ «سکسی»ترین نبود مطلب را نمی‌خواندند، نظر ایشان است. اما چرا این واژه را به کار بردم، خُب، می‌تواند در جلب مخاطب موثر باشد.

در این شکی نیست که این سکسی‌ترین صحنه‌ی تلویزیون ایران در ۳۰ سالی که از انقلاب گذشته بوده است. برای توصیف صحنه‌ای که در آن زنی به یک مرد پیشنهاد سکس می‌دهد، به جای سکسی چه باید بگویم؟ بامزه‌ترین صحنه‌ی تلویزیون ایران؟ این‌که نمی‌شد.

تعداد دیگری از این کامنت‌گذارها نوشته‌اند در این مطلب از هر دری سخنی گفته‌ای. به قول یکی از کامنت‌گذارها آسمان ریسمان را به هم بافته‌ای و خوانندگان نتوانسته‌اند بین بعضی مطالب ارتباطی پیدا کنند.

شاید چیزی که باعث شده است این تصور به وجود بیایید این بوده که من اول نقد را شروع کردم و بعد بیشتر به یک بخش از کار پرداخته‌ام.

اگر می‌خواستم به هر کدام از بخش‌ها همین‌قدر مفصل بپردازم، نقد خیلی مفصل‌تری می‌شد که برای صفحات وب مناسب نیست.

این امکان وجود داشت که برای هر کدام از این وجوه بیشتر نوشت، اما آسمان ریسمان را به هم پیوند نزده‌ام چون به نظر خودم این فراتر از یک نقد سینمایی است - فراتر نه به معنای برتر ـ این نقد در حوزه‌ی اندیشه‌ی سینما یا اندیشه‌ی تصویر است. من این موضوع را نقد کرده‌ام، نه صرفاً سریال را.

در راستای همین نقد تصویر که می‌گویی، کامنت‌گذاری به نام منصور گفته است متاسفانه کسانی که چند وقت به یک کشور دیگر می‌روند می‌خواهند تمدن چندین‌ساله‌ی ایران را با فرهنگ صرفاً برهنگی غرب مقایسه کنند. بعد هم پرسیده است اگر این خانم‌ها لخت شوند و همه‌جایشان دیده شود و یا مثل غربی‌ها در فیلم‌هایشان سکس و همخوابگی داشته باشند آیا هنرمندترند و کارگردان چنین سریال یا فیلمی قوی‌تر است؟

دقیقاً متوجه نشدم، منظور ایشان این است که من خارج از کشور می‌روم یا افراد دیگر، چون من در ایران زندگی می‌کنم و به غرب نرفته‌ام تا با مشاهده‌ی یک‌سری مسایل ناگهان تغییر کنم.

اما در مورد خانم گلشیفته ‌فراهانی یا هر فرد دیگری که چنین تصوری دارند، فکر می‌کنم یک چیز را اشتباه گرفته‌اند. من نگفته‌ام زلیخا باید در آن صحنه لخت می‌شد. بلکه به یک بیماری اشاره کردم.

حرف من این است که این زن باید نقش خود را به عنوان یک زن ایفا می‌کرد و طبق روایات مذهبی خانم زلیخا در آن صحنه به یوسف پیشنهاد سکس می‌دهد.

من می‌گویم در طول ۳۰ سال این‌قدر این زن عقب نگه ‌داشته شده است و در سریال‌ها و گره‌های داستانی جنس دوم بوده است که وقتی قرار است این صحنه را به ضرورت داستان اجرا کند، باز هم کم آورده است.

جدا از مساله‌ ضعف فنی، یک ضعف اجتماعی است که در ما نهادینه شده است. که به نظر من باید بیشتر به آن پرداخته شود.

به آن معنا نیست که زلیخا باید در آن صحنه لخت می‌شد و یا در آن صحنه سکس می‌بود. به نظر من، به ضرورت داستان سریال، این صحنه باید می‌بود. اما اجرایی که ما دیدیم مضحک بود.

مجتبا پورمحسن، شاعر، نویسنده و روزنامه‌نگار

مجتبا، به گلشیفته ‌فراهانی اشاره کردی و در نقدت هم این را آورده‌ای. می‌توانی ربط گلشیفته‌ فراهانی را به این قضیه توضیح بدهی؟

بعد از آن‌که از اجرای آقای سلحشور از این صحنه حرف زدم و ایراد گرفتم به این قضیه اشاره کردم که خانم کتایون ریاحی هم با وجود آن‌که برای اجرای این صحنه امکان زیادی در اختیارش بود، از پس آن برنیامد.

خانم کتایون ریاحی نقش زنان اغواگر را خیلی خوب بازی می‌کند. در فیلم «شام آخر» با چشم و حرکت‌های صورتش آن اغوا را اجرا کرد، اما در این‌جا که این امکان فراهم شده، نتوانست از پس آن برآید.

ربط این موضوع با گلشیفته فراهانی این است که چند روز پیش عکسی از خانم گلشیفته‌ فراهانی در مراسم افتتاحیه‌ی فیلم خود در آمریکا منتشر شد. خیلی‌ها گفتند خوب بود، عده‌ای گفتند بد بود.

کاری به این قضیه ندارم. چیزی که من در عکس خانم گلشیفته‌ فراهانی دیدم اضطرابی بود که از دوربین داشت. در حالی که این آدم خیلی جلوی دوربین رفته است.

در منزل خودش بدون روسری بوده ولی از آن‌جایی که سال‌هاست آدمی از جنس خودش بدون روسری و آنچه را در ایران به بی‌حجاب معروف است، جلوی دوربین ندیده از قرار گرفتن در آن حالت، مضطرب شده است. این در طول سال‌ها نهادینه شده است و یک بیماری کلی است.

برای همین است که وقتی این امکان برای خانم کتایون ریاحی به‌وجود آمده که مثلاً به یوسف بگوید می‌خواهم خودم را در اختیار تو بگذارم، با اجرای قشنگی توام نیست و اصلاً یک زن اغواگر نیست.

به نظر من فقدان این صحنه‌ها در کار حرفه‌ای بازیگران ما باعث شده است که اصلاً چیزی به نام تن را که با آن اجرا می‌کنند، فراموش کنند.

اشاره‌ی کوتاهی به مونیکا ‌بلوچی، بازیگر بزرگ ایتالیایی می‌کنم، وقتی از ایشان در مورد سکس و تنشان پرسیده بودند، گفته بود سکسی بودن تن من، جزو من و هویت من است، هیچ بدم نمی‌آید که از این‌نظر جلب توجه کنم.

کتایون ریاحی، گلشیفته‌ فراهانی و میترا‌ حجار که زمانی در آمریکا حضور یافته بود، هنگامی که بدون روسری جلوی دوربین قرار می‌گیرند، خودشان را در موقعیتی می‌بینند که سرشار از اضطراب است و تنشان نمی‌داند چه حرکتی باید انجام دهد.

یکی دیگر از کامنت‌گذارها گفته است با نکاتی که به عنوان ایراد فنی بیان کرده‌اید موافق است. اما می‌گوید اگر شما جای آقای سلحشور بودید با این محدودیت‌ها و خطوط قرمزی که در صدا و سیما وجود دارد، در مورد صحنه‌هایی مثل وقتی که زلیخا از یوسف دعوت به همخوابگی می‌کند، با توجه به این‌که امکان هیچ‌گونه حرکت فیزیکی یا تصویر القا‌کننده وجود ندارد چه کار می‌کردید؟ یا آقای سلحشور چگونه می‌توانست این صحنه را دربیاورد؟

به نظر شما وقتی آقای سلحشور این مجوز را گرفته‌اند که خانم زلیخا در صحنه‌ به یوسف بگوید: «می‌خواهم خودم را در اختیار تو قرار دهم»، یعنی تا این حد به خط قرمز نزدیک شده است. در مقابل، این جمله که تن تو را می‌خواهم از دید عامه بار سکسی کمتری دارد.

بنابراین فکر نمی‌کنم مشکل خط قرمز بوده باشد. چون از خط قرمز رد شده است که البته به نظر من درست رد نشده است.

چیزی که در آن صحنه به‌ عنوان شیطان نشان می‌دهد، نشانه آن است که زن در این‌جا عامل است و فقط می‌خواهد بگوید زن کار شیطان را کرده است.

وگرنه همان کلماتی که می‌گوید از نظر سکسی خطوط قرمز را رد کرده است، مگر دیگر چه می‌خواست بگوید؟ مساله‌ی من در مورد اجرا است نه در مورد چیزی که گفته است.

پس ایراد را می‌توان به کارگردان گرفت و نه خانم کتایون ریاحی؟

ایراد اصلی به آقای سلحشور است. بالاخره آقای سلحشور، خانم کتایون ریاحی و مدیران صدا و سیما همه باید به این درک رسیده باشند که می‌خواهیم صحنه‌ی سکسی یوسف و زلیخا را اجرا کنیم.

اما این محدودیت‌ها نشان می‌دهد ما باید خیلی تلاش کنیم و خیلی چیزها باید عوض شود که بتوانیم یک صحنه‌ی سکسی به‌وجود بیاوریم.

این چیزی نبود که در نقد شما دیده شود و حداقل برای من قابل لمس نبود.

شاید این‌طور بود، در آخر مطلبم اشاره کرده‌ام که مساله فقط در حد این موارد نیست و کلاً همه‌ی ما دچار مشکل شده‌ایم. شاید نقدم این را نرساند و ممکن است از این نظر حق با منتقد و شما باشد.

تعدادی از کامنت‌گذاران هم به این نکته اشاره کرده‌اند که انگار نویسنده با کارگردان خصومت شخصی دارد. انگار تو مشکلی با سلحشور داشتی یا این‌که وقتی همه دارند سلحشور را نقد می‌کنند خب، مجتبا هم می‌آید و نقدش می‌کند.

کاری به این‌که دیگران نقد کرده‌اند‌، ندارم. من سریالی را دیده‌ام و فکر نمی‌کنم از ابتدا تا انتهای متن توهین یا بی‌احترامی یا حرف بدون مدرکی در مورد آقای سلحشور زده باشم.

از این قضیه هم ایراد نگرفته‌ام که ایشان به خاطر نزدیک بودن به راس هرم قدرت این امکان را داشته است که بتواند مجوز عبور از خط قرمز را بگیرد که جزو ضعفش محسوب نمی‌شود و در واقع امکانی را به‌وجود آورده است.

خوب شد که به این قضیه اشاره کردی. من هم می‌خواهم بر این نکته تاکید کنم که بخش عمده‌ای از قضیه در مورد حافظه‌ عمومی جامعه‌ی ما در رابطه با موجودیت زن است.

زن، حتا در ذهن خود زن و نه فقط در ذهن فرج‌الله سلحشور حذف شده است. من هیچ خصومت شخصی با ایشان ندارم. نه ایشان را دیده‌ام و نه مثلاً ایشان در آثار خود به نویسندگان گیر داده است که من در صدد مقابله بر‌آیم.