دعوای روسیه و اوکراین بر سر نیکلای گوگول

ترجمه: مجتبا پورمحسن

در ابتدا سیاست بود، بعد به گاز کشیده شد و حالا خصومت بین روسیه و اوکراین سایه‌ای ادبی پیدا کرده و این دو کشور‌ همسایه در دویستمین سال تولد نیکلای گوگول، بر سر میراثش به جان هم افتاده‌اند.

گوگول به خاطر هجو گزنده‌ی جامعه‌ی روسی در آثارش از جمله «ارواح مرده» و «بینی» مشهور است، اما او هم‌چنین در بعضی از آثارش نظیر «یک عصر در مزرعه‌ای در نزدیکی دیکانکا» صمیمانه درباره تجربیاتش از سنت‌های جامعه‌ی اوکراین نوشته است.

گوگول اگر چه در اوایل قرن نوزدهم در اوکراین به دنیا آمد و سال‌های نوجوانی و جوانی اش را هم در اوکراین (که آن زمان، بخشی از امپراتوری روسی تزار بود) گذراند؛ اما به زبان روسی می‌نوشت و سال‌ها در سن‌پترزبورگ زندگی کرد و در مسکو به خاک سپرده شد. در حالی‌که جشن‌ دویستمین سالروز تولد گوگول فرا می‌رسد، و هر دو کشور مراسم ویژه‌ای برای گرامیداشت این مناسبت تدارک دیده‌اند؛ ملیتِ گوگول، موضوع بحث‌های داغی شده است.

آلکسی ورتینسکی، یکی از بازیگران آکادمی تئاتر جوانان در کیف به رسانه‌های اوکراینی گفت که از تلاش‌های روسیه برای «مصادره» گوگول بیزار است. او گفت: «آن‌ها می‌توانند خودشان را به آن راه بزنند» او با پاسخی تمسخرآمیز که شاید موردپسند خود گوگول هم می‌بود، اضافه کرد: «‌اگر من امروز صبح اعلام کنم که من یک تراموای برقی آبی هستم، به معنای این است که باید به سمت ایستگاه بروم؟»

نیکلای گوگول

اما بسیاری از کارشناسان در مسکو معتقدند که گوگول «صددرصد روسی» است. ایگور زولوتاسکی، منتقد و نویسنده‌ی زندگی‌نامه‌ی گوگول گفت: «بخشی از نخبگان سیاسی کیف می‌خواهند مدعی تملک گوگول شود تا بتوانند حداقل با یک نویسنده‌ی بزرگ اوکراینی وارد اروپای متمدن شوند»

او ادامه داد: «اما نمی‌توان چنین بحث‌هایی را مطرح کرد، چون چیزی به عنوان هویت ملی مجزای اوکراینی وجود ندارد. گوگول به روسی می‌نوشت و به روسی فکر می‌کرد. او یک نویسنده بزرگ روسی بود، تمام نقطه!‍»

اما روسیه با بازگشایی اولین موزه‌ی گوگول و تهیه‌ی اقتباسی میهن‌پرستانه از رمانِ «تاراس بولبا»ی این نویسنده، در منازعه یادبود گوگول، ابتکار عمل را به دست گرفته است. این نمایش تلویزیونی قرار است از تلویزیون دولتی روسیه پخش شود. «تاراس بولبا»، داستانِ یک قهرمان ملی قزاقِ به همین نام است. اوکراین نیز به موازات روسیه، با برپایی جشنواره‌ای در پولتاوا، زادگاه گوگول‌، با روس‌ها مقابله به مثل کرده است.

در حالی‌که هر دو کشور از تمدت مشترک اسلاو شرقی سرچشمه می‌گیرند که مربوط به اولین حکومت روس کیفی است؛ هویت گوگول به این دلیل مناقشه‌برانگیز شده که او در دوره‌ای زندگی می‌کرد که وجدان ملی اوکراینی داشت بیدار می‌شد.

ولادیمیر یاووریفسکی، نویسنده و عضو پارلمان اوکراین گفت که اگر گوگول یک درخت بود، «تاجش در روسیه، اما ریشه‌هایش در اوکراین بود.»

او اضافه کرد: «تقسیم کردن گوگول مثل تلاش برای تقسیم هوا، ابدیت و آسمان است. او یک نویسنده‌ی بزرگ روسی و همین‌طور یک نویسنده‌ی بزرگ اوکراینی بود. تنها زبان نیست که مهم است، زمینه‌ها و موضوعات اصلی هم اهمیت دارد. نوشته‌های او سرشار از تصویرپردازی و اندیشه‌ی ترانه‌ها و فرهنگ قومی اوکراین بود.»

در عین حال پژوهشگران روسی آثار گوگول، از گزارش‌هایی خشمگین شده‌اند که حکایت از آن دارد که کتابفروشی‌های کیف، نسخه‌هایی از ‌آثار گوگول به زبان اوکراینی را می‌فروشند که در آن‌ها مترجمین ملی‌گرا، عبارتِ «سرزمین بزرگ اوکراینی» را جایگزین «سرزمین بزرگ روسی» کرده‌اند.

زولوتاسکی، این اتفاق را «مضحک» خواند و گفت: «تصور کنید یک خواننده‌ی بریتانیایی، کتاب هملت را باز کند و به جای داستانِ شاهزاده‌ی دانمارک، داستانِ شاهزاده اوکراین را بخواند.»

مشاجره بر سر ریشه‌های گوگول در حالی ادامه دارد که اوکراین و روسیه هنوز در مورد مناقشه‌ی حل‌نشده‌ی دیگری بر سر انتقال گاز روسیه به مصرف‌کنندگان اروپایی بلاتکلیف هستند. روابط بین دو کشور که سابقاً بخشی از اتحاد جماهیر شوری بودند، در سال‌های اخیر رو به وخامت گرایید؛ آن هم از زمانی که اوکراین مصرانه به دنبال عضویت در ناتو و اتحادیه اروپا بوده است. انتظار می‌رود ویکتور یوشنکو، رییس‌جمهور اوکراین نیز به جشن دویست سالگی گوگول در پولتاوا توجه خاصی نشان دهد.

نیکلای گوگول در سال ۱۸۰۹ در روستای قزاق‌نشین سوروچینتسی در ایالت پولتاوای اوکراین کنونی که آن موقع بخشی از روسیه تزاری بود، به دنیا آمد. او تا ۱۹ سالگی در اوکراین زندگی کرد و پس از آن به سن‌پترزبورگ، پایتخت امپراتوری روسیه رفت. سپس سال‌های زیادی را در خارج از مرزهای امپراتوری روسیه، در آلمان، سوییس و فرانسه گذراند و سرانجام ساکن ایتالیا شد. کتاب‌های او از جمله اولین آثاری بود که باعث شد اروپا به ادبیات روسیه توجه کند. آثار او پیش از مرگش در سال ۱۸۵۲ در فرانسه و آلمان منتشر شد.