«فراموشی» به معنای تکرار فاجعه

پژمان اکبرزاده

در آستانه‌ی بیستمین سالگرد اعدام گسترده‌ی زندانیان سیاسی در ایران در سال ۱۳۶۷ هستیم. از بابت تعداد کشته‌شدگان در آن سال آمارهای ضد و نقیضی در دست است ولی آنچه روشن است از چندین هزار اعدام حکایت دارد.

در آمستردام، پایتخت هلند نیز به کوشش کمیته یادبود اعدام‌های سال ۶۷ و با همکاری سازمان عفو بین‌الملل و رادیو زمانه، مراسمی در روز شنبه، ‌۳۰ اوت برپا خواهد شد. به همین بهانه با مهرداد لوایی، از اعضای کمیته یادبود گفتگویی کردم و از روند برگزاری این برنامه پرسیدم:

ما از یک و نیم ماه ‌پیش تقاضایی به امنستی اینترنشنال (سازمان عفو بین‌الملل) دادیم که این سازمان، مراسم یادبودی به مناسبت بیستمین سالگرد کشتار زندانیان سیاسی در سال ۱۳۶۷ برگزار کند. خواست ما الزاماً این نبود که خودمان هم در این کار همکاری کنیم؛ برای ما کافی بود که این مراسم برگزار شود؛ سکوت در این زمینه قدری شکسته شود و توجه افکار عمومی، چه در داخل و چه در خارج از ایران، به این مساله جلب شود، اما با ‌پیشنهاد سازمان عفو بین‌الملل، ما و همچنین رادیو زمانه مستقیماً در سازماندهی این برنامه دخیل شدیم.

پوستر مراسم یادبود اعدام‌های سال ۱۳۶۷ ایران، در آمستردام

آیا سازمان عفو بین الملل تا کنون، خودش حرکتی را در رابطه با کشتارهای سال ۱۳۶۷ در ایران انجام داده بود؟

بله. حدود یک یا دو سال پس از کشتارها، چند اطلاعیه بیرون داد و آن‌را محکوم کرد. این سازمان در آن زمان بر پایه‌ی آخرین اطلاعاتی که داشت، رقم کشته شدگان را حدود ۲۰۰۰ نفر اعلام کرده بود اما متاسفانه ‌پس از آن، تا آن جایی که ما خبر داریم، عفو بین‌الملل نه اطلاعیه‌ای در این مورد بیرون داد و نه مراسم بزرگداشتی برگزار کرد.

به همین خاطر، امسال دفتر مرکزی سازمان عفو بین‌الملل بر اساس تقاضای ما و تقاضای دفتر این سازمان در هلند، اطلاعیه‌ی یادبودی منتشر کرد.

مراسم یادبودی را که ۳۰ آگوست، در آمستردام برگزار می‌کنیم، موفقیت بزرگی می‌دانیم و می‌توانیم بگوییم که تا حدود زیادی به اهداف خودمان نزدیک شده‌ایم.

این مراسم، آیا هدف خاصی را در زمینه‌ی اعدام‌های سال ۶۷ در ایران، دنبال می‌کند یا این که بیشتر از بابت اطلاع‌رسانی و مطرح کردن این موضوع است؟

اجازه بدهید مساله را به این شکل عنوان کنم؛ ما یک سری خواست‌های اساسی و ‌پای‌های در این رابطه داریم. گذشته از این که می‌خواهیم خاطره‌ی عزیزانی را که در این کشتار از دست داده‌ایم، زنده کنیم و این سکوت را بشکنیم، خواسته‌های اولیه‌ای هم داریم، که عبارتند از این که:

جمهوری اسلامی لیست کامل قربانیان این کشتار را اعلام کند؛ جرم آنها را ـ به زعم خودشان ـ عنوان کند؛
محل دقیق دفن این قربانیان را اعلام کنند و به خانواده‌های آنها این حق را بدهند که از محل دفن فرزندان‌شان دیدن کنند و در صورت تمایل، آنها را جابجا کنند.

در کنار اینها، یک سری خواسته‌هایی هست که عفو بین‌الملل به عنوان یک سازمان حقوق بشری بین‌المللی مطرح کرده و خواهد کرد که طبیعتاً خودش مسئولیت آنها را دارد و ما نمی‌توانیم جوابگوی آنها باشیم. این که این خواسته‌ها به چه شکل و در چه حدی خواهد بود؛ آیا اینها تمایل به مذاکره با مقام‌های جمهوری اسلامی دارند و... طبیعتاً خواسته‌هایی است که خود سازمان عفو بین‌الملل این آزادی را دارد که آنها را عنوان کند و از اختیار ما خارج است.

مهمترین بحث‌هایی که شما در نشست ۳۰ اوت در آمستردام، مطرح می‌کنید چه مواردی خواهند بود؟

در این برنامه، ما سعی می‌کنیم ‌پیش‌زمینه‌ی تاریخی این کشتارها را مطرح کنیم؛ این که به طور واقعی به چه صورتی شروع شد، به چه دلیل این اتفاق افتاد و با چه سیستم و شکلی این کشتارهای سیستماتیک صورت گرفت.
تعدادی از بازماندگان این قربانیان حاضر خواهند بود. همچنین کسانی که خودشان در آن زمان زندانی بودند و محاکمه‌های کوتاه هم شدند، ولی خوشبختانه جان سالم به‌در بردند، حضور خواهند داشت.

می‌خواهیم آن جو وحشتناکی را که آن زمان وجود داشت، به نوعی زنده و یادآوری کنیم؛ و همینطور یاد عزیزانی را که کشته شدند، گرامی بداریم.

کمیته‌ای که شما برای یادبود اعدام‌های سال ۶۷ تشکیل داده‌اید، چه مدتی است که فعالیت می‌کند؟

این کمیته، موقت است که از حدود سه ماه پیش (در خرداد ماه) شروع به فعالیت کرده است. اعضای آن تشکیل شده‌اند از تعدادی از فعالان در زمینه‌ی حقوق بشر، عده‌ای از فعالان سیاسی که به طور منفرد در این کمیته شرکت کرده‌اند، تعدادی از زندانیان سیاسی سابق و تعدادی هم از خانواده‌های قربانیان سال ۶۷. به هرحال افرادی که همه به نوعی با مسائل حقوق بشری و یا سیاسی درگیربوده‌اند یا هستند، با پیش‌زمینه‌ها و تجربیاتی که دارند، این کمیته‌ی موقت را تشکیل داده‌اند.

‌آیا با برگزاری این نشست، فعالیت این کمیته خاتمه می‌یابد یا این که برنامه‌ی شما این است که همچنان فعال باشد و این قضیه را پیگیری کند؟

هنوز خیلی زود است که در این مورد تصمیم‌گیری کنیم. کمیته‌ها معمولاً به صورت موقت عمل می‌کنند. این مساله که آیا ما ادامه خواهیم داد و به چه شکلی ادامه می‌دهیم، منوط به این خواهد بود که در بررسی نهایی و یک ارزش‌سنجی، نگاه کنیم ببینیم که فعالیت‌های کمیته چه دستاوردهایی داشته؟ آیا خوب است و ما می توانیم این فعالیت‌ها را ادامه بدهیم؟ در این صورت، شکل ادامه‌ی کار چگونه باید باشد؟...

من امیدوارم که بتوانیم این بدعت را آنقدر مثبت برگزار کنیم که در خارج از کشور و به خصوص در داخل ایران این مسئله را بشناسانیم. این خواست اصلی ما است.

جمهوری اسلامی در ۲۰ سال گذشته، در مورد این کشتارها، سیاست سکوت را اتخاذ کرده، این مسئله یک تابو است که هیچ‌کس، حتی ناراضیان داخل خود رژیم هم، جرأت نمی‌کنند راجع به این مساله صحبت کمند. تنها کسی که با جسارت این مساله را عنوان کرد، آیت‌الله منتظری بود، که بهای آن را هم ‌پرداخت کرد. نسل جوان ایرانی خوشبختانه آن دوران را تجربه نکرده، ولی متاسفانه خاطره‌ی تاریخی هم از آن ندارد.

ما تلاشمان این است که نگذاریم این مساله فراموش شود، چون فراموشی می‌تواند به معنای تکرار فاجعه باشد.