گامی برای حل مشکلات ارضی و مرزی ایران

پژمان اکبرزاده

فایل شنیداری

«سیاست‌های مرزی و مرزهای بین‌المللی ایران» عنوان کتاب تازه‌ای است که به کوشش پیروز مجتهدزاده، استاد روابط بین‌الملل و جغرافیای سیاسی، منتشر شده است.

این کتاب که به زبان انگلیسی توسط انتشارات یونیورسال (Universal) در ایالت فلوریدا در آمریکا به چاپ رسیده، دربرگیرنده‌ی مقاله‌هایی درباره‌ی مسایل ارضی در ایران و کشورهای همسایه است؛ از آن جمله، قضیه‌ي جزایر سه‌گانه‌ در خلیج فارس، خوزستان و مسایلی درافغانستان و عراق.

پیروز مجتهدزاده در گفتگویی با «زمانه» از محتوای بخش‌های اصلی این کتاب می‌گوید:

این کتاب درحقیقت در بیست و یک فصل است. از این بیست ویک فصل، یازده فصل را خودم نوشتم و ده فصل دیگر را ده تن از متخصصان مسایل مرزی ایران، اعم از ایرانی و غیرایرانی، نوشته‌اند. این بیست و یک فصل، تمام قطعات مرزی ایران با پانزده همسایه را پوشش می‌دهد و هرکدام از این قطعات مرزی را به‌صورت علمی و سیستماتیک مطالعه می‌کند. از نظر پیدایش، چگونگی تطور پیدا کردن - به‌صورتی که این مسایل در حال حاضر هستند - و همه‌ی مسایل مرزی و حقوقی ایران که درگیر این مسایل مرزی هستند، همه مورد بررسی مستند قرار گرفته است. مسایلی مانند جزایر تنب، ابوموسی و ادعای امارات نسبت به جزایر، مسئله‌ی خوزستان، مرزهای شط‌ العرب، مرزهای ایران با افغانستان و مسئله‌ی هیرمند، دریاچه‌ هامون که خشک شده‌اند و مسایل مربوط به دریای خزر و حقوق ایران در دریای خزر که مورد بی‌اعتنایی فراوانی قرار گرفته است.
ایران بزرگترین شمار همسایه را در دنیا دارد. هیچ کشوری نیست که پانزده و بلکه شانزده همسایه داشته باشد و این برای نخستین‌بار است که چنین کتاب جامعی تهیه می‌شود. شاید در بسیاری از کشورها این کار صورت نگرفته باشد، منظورم کشورهای بزرگ است. ما برای اولین‌بار در ایران موفق شدیم این کار را انجام دهیم و خوشبختی قضیه در این است که توانستیم این کار عظیم را توسط یک ناشر نامدار بین‌المللی در ایالات متحده آمریکا منتشر کنیم.

پیروز مجتهدزاده

مقاله‌هایی که در کتاب چاپ شده همه اختصاصاً برای این کتاب نوشته شده‌اند یا اینکه برخی از آنها مطالبی‌ست که در سخنرانی‌ها ارائه شده و بعداً برای چاپ تنظیم شده است؟

اساساً مقاله‌هایی که در این کتاب آمده، فصل‌های این کتاب هستند که برای این کتاب نوشته یا تنظیم شده‌اند. بعضی از نوشته‌های خود من، خب البته در جاهای دیگر و به‌صورت‌های دیگری منتشر شده است. مثلا فرض کنید در مورد جزایر تنب و ابوموسی مطالب زیادی به زبان‌های گوناگون در کشورهای مختلف منتشر کرده‌ام، همچنین درباره خلیج فارس، ولی در این کتاب اگر بعضی از مطالب نوشته‌شده و چاپ‌شده‌ی قبلی را من به‌کار گرفته‌ام، این کار همراه است با دگرگون‌های اساسی که این نوشته‌ها به‌صورت فصل‌های علمی دربیایند که در خور این کار باشند.

مراحل تدوین این کتاب چگونه بود؟ چطور اصلاً این طرح ارائه شد که چنین کتابی با چنین محتوایی ارائه شود؟

ما حدود چهارسال پیش کنفرانسی داشتیم در دانشگاه لندن درباره‌ی مرزهای ایران. کنفرانس بسیار موفقی بود. یک کنفرانس علمی که متخصصان را از کشورهای گوناگون دعوت کرده بودیم. از ایران‌شناسان و کسانی که با مسایل مرزی ایران آشنایی داشتند دعوت کردیم البته نوشته‌ها و سخنرانی‌های همه‌ي شرکت‌کنندگان را منعکس نکردیم در این کتاب، بلکه آن بخشی از سخنرانی‌هایی که ارائه شده بود را انتخاب کردیم که توسط سخنران یا متخصص مربوطه بازسازی بشود و به‌صورت فصل علمی برای اضافه‌کردن به این کتاب دربیاید. این کار صورت گرفت. پیداکردن یک ناشر معتبر خیلی طول کشید اما خوشبخت هستم که یکی از معروف‌ترین و معتبرترین ناشران بین‌المللی قبول کرد که این کار را به شکلی بسیار آبرومند منتشر کند.

این کتاب در زمانی چاپ شده که گهگاه مسایل ارضی پیرامون ایران مطرح می‌شود، مثلا در عراق یا همانطور که خودتان اشاره کردید در مورد جزایر سه‌گانه. اینکه در چنین مقطع زمانی این کتاب چاپ شده عمدی بوده یا اینکه صرفاً زمانی بوده که این کار برای چاپ آمد شد؟

دغدغه‌ی خاطر من در زمینه‌ی تدوین یک اثر علمی و جامع درباره‌ي مرزهای ایران فکر می‌کنم یک پیشینه‌ی دست‌کم ده‌ ساله دارد. در این دوران، خود من احساس می‌کردم که همه‌ی مسایل ایران و همه‌ی حقوق ایران در مورد مناطق مرزی و سرزمینی کاملا مطالعه و شکافته نشده است. به همین دلیل بعضی از کشورهای همسایه سعی کرده‌اند که از این بی‌خبری‌های موجود سوءاستفاده کنند و ادعاهایی را مطرح بکنند. تقریباً همه‌ی ملت ایران و نه تنها من، این احساس را پیدا کرده‌اند که علت این که چنین تهاجمی صورت گرفته این است که ما خودمان مستندات کافی در این زمینه نداریم. این احساس بود که در ده سال گذشته واقعا دغدغه خاطر من بود که هرچه زودتر بتوانیم یک اثر مدون و مستند را که ارزش عرضه در صحنه‌ی جهانی را داشته باشد تهیه و ارائه بکنیم. مثلاً فرض کنید درمورد ادعای امارات متحده عربی نسبت جزایر تنب و ابوموسی، در این کتاب سه تا چهار فصل اضافه کرده‌ایم. آخرین اطلاعات و اسناد را گردآوری کردیم‌ و افزودیم. از جمله نامه‌ای که شیخ شارجه به من نوشته در تایید مطالعات مستندات ما درباره‌ی جزایر تنب و ابوموسی. سندی است بسیار جالب که در این کتاب گنجانده شده و من فکر می‌کنم انتشار این کتاب تا حدود زیادی جوابگوی این دغدغه‌خاطر ده ـ پانزده ساله بوده است.

کتاب «سیاست‌های مرزی و مرزهای بین‌المللی ایران»‌ که به زبان انگلیسی توسط انتشارات یونیورسال چاپ شده، به فارسی هم منتشر خواهد شد؟

در حال حاضر سرگرم گفت‌وگو هستیم با انتشارات «سمت» که یک تشکیلات دولتی در ایران است. کار این ناشر، چاپ کتابهای درسی‌ست. «سمت» بسیارعلاقه نشان می‌دهد به انتشار این کتاب به زبان فارسی و خب این کار نیازمند ترجمه‌ی بخش اعظم این کتاب است که هنوز ترجمه نشده است. از سویی دیگر، خوشبختانه دانشگاه تربیت مدرس، که خودم در آنجا تدریس می‌کنم، تصویب کرد که در برنامه‌ي تدریس، واحدهایی در مورد مرزهای ایران بگنجاند. این حقیقتاً یک دگرگونی چشمگیر است زیرا دانشگاه‌های دیگر در رشته‌ی جغرافیای سیاسی و ژئوپلیتیک معمولاً از برنامه‌ی درسی دانشگاه تربیت مدرس اقتباس خواهند کرد. معنای این تصمیم این است که ما در آینده‌ی بسیار نزدیک در همه دانشگاه‌های ایران که دارای رشته‌ی جغرافیای سیاسی باشند واحدهایی خواهیم داشت درباره‌ي مرز، مفهوم مرز و به‌طور کلی مرزهای ایران. این حرکت، بسیار موثر خواهد بود‌ در مطالعه‌ي مشکلات و حقوق سرزمینی و مرزی ایران.