پازل ارکستر سمفونیک و سیاست‌های دولتی در ایران

پژمان اکبرزاده

فایل شنیداری

نام ارکستر سمفونیک تهران و جنجال‌های به‌ظاهر، تمام‌نشدنی پیرامون آن، از حدود دو سال پیش آغاز شد. زمانی که علی رهبری، موفق‌ترین رهبر ارکستر ایرانی، به عنوان رهبر ثابت ارکستر برگزیده شد.
علی (الکساندر) رهبری که در هنرستان موسیقی ملی تهران و آکادمی موسیقی وین تحصیل کرده، در کارنامه هنری‌اش، هشت سال رهبری دائم ارکستر فیلارمونیک رادیو‌–‌ تلویزیون بلژیک و رهبری معروف‌ترین ارکسترهای اروپایی را به صورت میهمان دارد.

رهبری پس از ۳۰ سال اقامت در اروپا، برای سر و سامان دادن به ارکستر سمفونیک تهران به ایران دعوت شد ولی توافق او با مسئولان و نوازندگان تا بدانجا رسید که به روی صحنه از سمت خود استعفا داد. این حرکت و نامهء سرگشادهء او به وزیر ارشاد حتا به سوژه‌ای برای گزارشی مفصل در شبکه CNN بدل شد.

علی رهبری در حال رهبری ارکستر فیلارمونیک زاگرب

پیش از علی رهبری، آهنگساز و رهبر بین المللی که ارکستر سمفونیک تهران به راحتی او را از دست داد یک سال نیز کار رهبری ارکستر به ایرج صهبایی، رهبر و آهنگساز مدرنیست ایرانی مقیم استراسبورگ سپرده شده بود. اما فعالیت ارکستر با ایرج صهبایی هم تنها یک سال به طول انجامید.
سکوی رهبری ارکستر در نهایت حدود یک سال پیش به نادر مشایخی سپرده شد. مسئولان کار به کنار، متاسفانه رسانه‌های ایرانی نیز او را رهبری فعال در اتریش نامیدند که برای کار با ارکستر به ایران آمده است.

نگرشی کوتاه به پیشینهء کاری نادر مشایخی نشان می‌دهد که فعالیت‌های وی به آهنگسازی به شیوهء مدرن متمرکز بوده و جز سرپرستی یک گروه کوچک موسیقی نو در وین، فعالیت خاص دیگری در زمینه رهبری ارکستر نداشته است. حال چگونه می خواهد بدون داشتن پشتوانهء لازم ، در ارکستر سمفونیک تهران دگرگونی پدید آورد بماند؛ ارکستری که سه دهه است در واقع تنها نامی از آن برجای مانده است.

استخدام نادر مشایخی با نشست‌های مطبوعاتی پی‌در‌پی و اعلام برنامه‌های پرسر و صدایی چون رهبری ارکستر سمفونیک تهران در آلمان همراه بود. وی چندی بعد، ارکستر را در جشنواره موسیقی شرقی شهر اوزنابروک در آلمان رهبری کرد؛ برنامه‌ای با پشتیبانی و حضور مقام‌های دولتی ایران و آلمان.

ارکستر سمفونیک تهران به رهبری نادر مشایخی در آلمان - آگوست ۲۰۰۶ (عکس از پژمان اکبرزاده)

این کنسرت تقریباً با درگیری‌های حزب الله-‌اسراییل و حملات گستردهء این کشور به مناطق غیرنظامی لبنان همراه شد. نادر مشایخی در تهران در گفتگو با ایسنا اعلام کرد می خواهد با کنسرت ارکستر سمفونیک تهران در آلمان جنایات اسراییل را به گوش جهانیان برساند ولی در نشست مطبوعاتی پس از کنسرت در اوزنابروک کاملا منکر چنین سخنانی شد و آنرا برداشت اشتباه خبرگزاری دانشجویان ایران خواند. محتوای برنامه نیز به جز آثاری از آهنگسازان غربی که به روال معمول در کنسرت‌های موسیقی کلاسیک اجرا می‌شود، اثری از حسن (بهمن) ریاحی بود؛ سازندهء سرود رسمی جمهوری اسلامی و چهرهء فعال سیاست‌گذاری‌های رسمی موسیقی در سال‌های پس از انقلاب در مراکزی همچون شورای موسیقی صدا و سیما.

پیش از کنسرت، خبرگزاری‌ها اعلام کرده بودند که سه خبرنگار از ایران همراه ارکستر خواهد بود ولی در زمان کنسرت از خبرگزاری‌های داخل ایران، خبرنگاری در برنامهء ارکستر حضور نداشت.

آنچه باز هم در رسانه ها مطرح می‌شد ظاهراً تنها حضور ارکستر سمفونیک تهران در اروپا و بازتاب خبری آن بود. هیچ اشاره ای به تکنیک رهبری نادر مشایخی یا کیفیت کار ارکستر نمی‌شد. برای خبرنگاران اروپایی هم ظاهراً تمام اهمیت و جذابیت این ارکستر در این بود که بانوان از کشوری مسلمان با حجاب اسلامی در آن نوازندگی می‌کنند. آن هم کشوری که مدتهاست برای تودهء ناآگاه مردم در غرب تداعی کنندهء نگرش‌های افراطی مذهبی و برنامه‌های اتمی است. نقد هنری برنامه ظاهراً در همه‌جا، عمدی یا غیرعمدی فراموش شده بود و یا ضرورت آن در این مقطع زمانی، که یکی اصلی‌ترین مشکلات ارکستر و نوازندگان، کمبود حقوق، امکانات و ساز است.

به یاد دارم در آلمان، کاردار فرهنگی جمهوری اسلامی در برلین و یارانش سخت از برنامه‌ها راضی بودند و نادر مشایخی را از همتایان دانیل بارنبویم (نوازنده، رهبر بین المللی و فعال صلح) می‌خوانند. در پی برنامهء به تعبیر آنها «موفقیت‌آمیز» ارکستر، از اجرای همین برنامه در دیگر کشورهای اروپایی و همچنین شرق آسیا سخن گفته شد.

در هیاهوی همین خبرها ناگاه زمزمه‌های برکناری نادر مشایخی از رهبری ارکستر سمفونیک تهران به گوش رسید. در نهایت، محمدحسين احمدي، مديرکل دفتر موسيقي و شعر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، در گفت‌وگو با خبرگزاري مهر به شکل رسمي اين خبر را تاييد کرد. او گفت: «نياز به نوآوري و دست‌زدن به تجربه‌هاي تازه باعث شد تا تغيير و تحولي در ساختار کلي ارکستر به‌ويژه در چگونگي رهبري ارکستر سمفونيک تهران به وجود آوريم».

نادر مشايخي در پی انتشار اين خبر به روزنامه اعتماد در تهران گفت:«من هنوز اطلاعي از اين موضوع ندارم... به غلط بر اين گمان پافشاري مي‌کنند که مردم سليقه به‌خصوصي دارند. در صورتي که کنسرت نبايد با سليقه مردم تنظيم شود. به من مي گويند سليقه مردم را درنظر بگير. اما حقيقت چيز ديگري است و آن اينکه به زبان غيرمستقيم مي‌گويند براساس سليقه شخصي ما کنسرت بدهيد.»

مدير کل دفتر شعر و موسيقي وزارت ارشاد هم در این بین در گفت‌وگو با خبرگزاری میراث فرهنگی در تهران اظهار داشت: «شوراي نظارت بر ارکسترهاي وزارت ارشاد با رهبر فعلي ارکستر سمفونيک مشکلي ندارد، اما به نظر مي رسد ايشان با شورا مشکل دارند. شوراي نظارت بر ارکسترهاي دفتر شعر و موسيقي موسيقي وزارت ارشاد طي دو هفته آينده تکليف رهبري ارکستر سمفونيک را مشخص مي‌کند.

محمد حسين احمدي، همچنین اعلام کرد:« پيش از اين براي نظارت بهتر بر فعاليت‌هاي ارکسترهاي بزرگ قرار شد که شورايي مرکب از پنج آهنگساز و مدير کل دفتر شعر و موسيقي بر اساس خرد جمعي، برنامه‌هاي اين ارکسترها را تنظيم کند، اما به نظر مي‌رسد، رهبر ارکستر سمفونيک اين موضوع را بر نمي تابد».

شوراي نظارت بر ارکسترهاي وزارت ارشاد که محمد حسين احمدي به همراه شاهين فرهت، حسن رياحي، کامبيز روشن‌روان، هوشنگ کامکار و مصطفي‌کمال پورتراب اعضاي آن را تشکيل مي‌دهند بر اساس تصميم شوراي راهبردي شعر وموسيقي آيين نامه‌هاي ارکسترهاي سمفونيک وديگر گروه‌هاي موسيقی وزارت ارشاد را تصويب و بر کار آنها نظارت مي‌کند.

تکه‌های پازل ارکستر سمفونیک تهران و رهبران آن را اینبار نمی‌دانم چگونه می توان در کنار هم قرار داد. سیاست‌های تازه و استفاده ابزاری دوباره در این ارکستر چیست که رهبری را که در واقع رهبر نیست اما تا دیروز از همتایان دانیل بارنبویم بود را برکنار می کند. او را ناهماهنگ با شورای موسیقی وزارت ارشاد می‌نامد.

در یک سو، وزارت ارشاد و شورایی که بیشتر اعضای آن گرچه از اهالی موسیقی‌اند اما همه تقریباً به بدنه موسیقی دولتی در ایران تعلق دارند و در سویی دیگر، ارکستری با نوازندگان جوان، با حقوقی بسیار ناچیز که ضمن نوازندگی در ارکستر با ساعت‌ها تدریس و ضبط، زندگی خود را می‌گذرانند.

پیوندهای مرتبط

گزارش اختصاص زمانه از کنسرت ارکستر سمفونیک تهران در آلمان

علی رهبری در شبکه سی.ان.ان