اعتراض‌ دانشنامه «ایرانیکا» به آسوشیتد‌پرس

پژمان اکبرزاده

دریافت فایل صوتی

«دانشنامه ایرانیکا» (Encyclopedia Iranica) بزرگترین دانشنامه دربارهء تاریخ، فرهنگ، هنر و جامعه‌ء ایران است. «ایرانیکا» به مدیریت پروفسور احسان یارشاطر، ایران‌شناس نامی، و به‌وسیلهء بخش پژوهش‌های ایرانی دانشگاه کلمبیا در نیویورک چاپ می‌شود.

خبرگزاری آسوشتیدپرس به تازگی گزارش نسبتاً مفصلی به قلم جیم کرین درباره این دانشنامه به چاپ رسانده که بیش از ششصد تارنما یا مرکز خبری دیگر همچون CNN نیز آنرا منعکس کرده‌اند.

فرازهایی از گزارش آسوشیتدپرس

در بخشی از گزارش آسوشیتدپرس چنین آمده: «حکومت ایران، به‌شدت با این دانشنامه مخالفت می‌ورزد و حکومت آمریکا از آن پشتیبانی می‌کند. بیشترین کار این دانشنامه نیز در خارج از ایران انجام می‌شود... به گفته رئیس پروژه، پژوهشگران درون ایران با آزار و اذیت روبرو شده‌اند. نیمی از بودجه این دانشنامه از سوی "سازمان موقوفات ملی آمریکا برای علوم انسانی" تأمین می‌شود. این سازمان، دانشنامه ایرانیکا را از سال ۱۹۷۹ به عنوان یک پروژه برتر فرهنگی پشتیبانی کرده؛ همان سالی که دانشجویان ایرانی، سفارت آمریکا را در تهران اشغال کردند.»

آسوشیتدپرس در بخشی دیگر از گزارش، از قول مارک هوشمند، رئیس گروه پشتیبانی دانشنامه در دبی می‌نویسد: « بیشتر مسئله‌ٔ ننگ دانستن این پروژه از سوی ایران از آنجا ناشی می‌شود که آقای یارشاطر، بهایی است؛ او را در ایران نمی‌پذیرند. از کاری که دارد انجام می دهد قدردانی نمی‌کنند. آن‌ها نمی‌خواهند که آقای یارشاطر هیچ اعتباری به‌دست بیاورد. تمام این‌ها به خاطر مذهب اوست. مذهب شخص در اصل نباید اصلاً به این موضوعات مربوط باشد ولی متأسفانه با حکومت کنونی ایران این چیزها بسیار به هم ارتباط داده می‌شوند.»

آسوشیتد پرس می‌افزاید: « مدخل‌هایی در دانشنامه که مستندات روابط گذشته جمهوری اسلامی را با اسرائیل و تاریخ پیش از اسلام ایران بایگانی می‌کند از سوی حکومت کنونی کشور در تضاد با انقلاب ۱۹۷۹ ایران به‌شمار می‌آید... بر پایه اطلاعات ایرانیکا، مفاهیمی همچون بقاء روح انسان پس از مرگ، روز قیامت و رستاخیز، بهشت و جهنم و فرشتگان مقدس همگی مفاهیمی مشتق‌شده از دین و ایمان زرتشتیان ایران است، دینی سه‌هزارساله که پیش از اسلام و مسیحیت وجود داشته‌است. تندروهای ایران به اعتقادات زرتشتی نیز با دیدی اخم‌آلود می‌نگرند.»

واکنش ایرانیکا

انتشار گزارش آسوشیتدپرس، با واکنش اعتراض‌آمیز گردانندگان دانشنامه ایرانیکا روبه‌رو شده است. دکتر احمد اشرف که قرار است پس از پروفسور یارشاطر، مدیریت دانشنامه را به عهده گیرد در نامه‌ای سرگشاده به آسوشیتدپرس نوشته است: «ما به عنوان ویراستاران دانشنامه ایرانیکا، در شگفتیم که چگونه سازمان خبری معتبری همچون آسوشیتدپرس، گزارشی چنین نادقیق و افتراآمیز را منتشر می‌سازد بدون این‌که هیچ کوششی در زمینه وارسی صحت و دقت اظهارات آن به‌عمل بیاورد. با این کار، آسوشییتدپرس یکی از بنیادی‌ترین اصول حرفه خود را زیر پا گذاشته‌است. آقای جیم کرین، نویسنده این نوشتار، هیچ‌گاه با دفتر تحریریه ایرانیکا در دانشگاه کلمبیای نیویورک برای بررسی صحت "اطلاعات" خود تماس نگرفت. نتیجه عدم تماس ایشان این شده که آسوشیتدپرس درباره یک پروژه مهم دانشگاهی مرتبط با یک دانشگاه معتبر آمریکایی، مقاله‌ای تهمت‌آمیز به انتشار رسانده است. مقاله‌ای که بر پایه شایعاتی غیر موثق نوشته شده که در یک گردهمایی جلب هدایای مالی در دبی شنیده شده ‌است.»

احمد اشرف در نامه خود خاطرنشان ساخته: «حکومت ایران هیچ‌گونه رابطه‌ای با این پروژه ندارد و این پروژه کاملاً از حوزه و گستره آن حکومت خارج است. علاوه بر این، این گفته شما که "بیشترین کار این دانشنامه در خارج از ایران انجام می‌شود، زیرا پژوهشگران درون ایران با آزار و اذیت روبرو هستند" اظهاری کاملاً نادرست است. دانشنامه ایرانیکا، مدخل‌های خود را، مربوط به هر موضوعی که باشد، به برجسته‌ترین کارشناسان سفارش می‌دهد از جمله کارشناسان ساکن ایران.»

مذهب مدیر دانشنامه ایرانیکا

در نامه سرگشاده احمد اشرف به نمایندگی از گردانندگان ایرانیکا، به موضوع ذکر مذهب احسان یارشاطر، مدیر دانشنامه، در گزارش آسوشیتدپرس، نیز اشاره شده است: «واقعیت امر اینست که درحالی‌که سردبیر دانشنامه، پروفسور احسان یارشاطر، در خانواده‌ای بهایی بزرگ شده‌اند، اما به عنوان یک بزرگسال، هیچ‌گونه وابستگی با این مذهب و تشکیلات رسمی آن نداشته‌اند. مقاله شما می‌کوشد تا موضوع را بیشتر از پیش سیاسی کند و می‌نویسد: "سازمان موقوفات، دانشنامه ایرانیکا را از سال ۱۹۷۹ به عنوان یک پروژه برتر فرهنگی پشتیبانی کرده یعنی همان سالی که دانشجویان ایرانی، سفارت آمریکا را در تهران اشغال کردند". با اینکه این گفته از نظر تاریخ نادرست نیست ولی این نظر را القاء می‌کند که این دو رویداد به نحوی با هم مرتبط هستند. واقعیت امر این است که شکل‌گیری ایده پروژه دانشنامه ایرانیکا، به مرکز پژوهش‌های ایرانی دانشگاه کلمبیای نیویورک و سال ۱۹۷۳ برمی‌گردد و سازمان موقوفات ملی برای علوم انسانی (که آن هم بنیادی فدرالی و مستقل است) حمایت خود از این پروژه را پیش از قطع روابط ایران و آمریکا متعاقب بحران گروگانگیری ۱۹۸۱-۱۹۷۹ اعلام نمود. با القاء ضمنی گونه‌ء ارتباط میان این دو مسئله، شما شک و تردیدی کاملاً بی‌اساس نسبت به استقلال علمی و سلامت اخلاقی یک پروژه آکادمیک به‌وجود آورده‌اید، پروژه‌ای که از اعتبار ویژه‌ای نزد جامعه دانشگاهی در سراسر جهان برخوردار است.»

احسان یارشاطر، مدیر دانشنامه ایرانیکا

سخنان پروفسور احسان یارشاطر

به بهانه آنچه آسوشیتدپرس منتشر ساخته و واکنش دانشنامه ایرانیکا را در پی داشته،‌ با پروفسور احسان یارشاطر، گفتگویی کردم. وی در آغاز از مهمترین موضوعات نادرستی که در گزارش چاپ شده سخن گفت:

«مهمترین مطلبی که نادرست منتشر شده این است که دانشنامه‌ی ایرانیکا را با بعضی مسایل و وقایع سیاسی ارتباط داده‌اند و کسی که آن خبر را بخواند تصور می‌کند که غرض از تاسیس انسیکلوپدیا ایرانیکا یک منظور سیاسی بوده است. در حالیکه این دانشنامه از هرجهت، صددرصد بی‌طرف است؛ نه با دولت ایران طرف است و نه با دولت آمریکا؛ نه دولت آمریکا از آن پشتیبانی می‌کند و نه دولت ایران. یک موسسه‌ی مستقلی‌ست که کارش این است که تمام وجوه تاریخ، تمدن و فرهنگ ایران را به صورت قابل اعتماد و دقیق و مبتنی بر مدارک منتشر کند. جلدهایی که تا به‌حال منتشر شده همه گواه این مطلب است. به نظر من مخبری که اینها را منتشر کرده و این ارتباط را قائل شده نهایت بی‌انصافی را نسبت به ایرانیکا مرتکب شده و چیزی منتشر کرده که بکلی از حقیقت دور است. مطالبی راجع به مذهب بنده نوشته‌اند. مذهب یک امر خصوصی‌ست، به کسی مربوط نیست و اساساً در این مسایل حتا سوال هم غلط است. چه ارتباطی دارد که من چه مذهبی دارم؟! ممکن است یک کسی مسلمان باشد، عیسوی باشد، بهایی و کلیمی باشد، آنچه مهم است این است که انسان مطالب را با بیطرفی و با رعایت انصاف ارائه بدهد، وگرنه اگر بنا باشد هر کسی که یا مسلمان است یا مسیحی و یا کلیمی مذهب خودش را در این مسایل دخالت بدهد و از راه حقیقت‌جویی، بیطرفی و انصاف دور بشود، به وظیفه‌ی خودش عمل نکرده است.»

شما فکر می‌کنید در مطلبی که از طرف آشوستیدپرس منتشر شده صرفاً یک سری منابع نادرست زمینه‌ساز بوده یا عمداً این مسایل مطرح شده است؟

ممکن است که بعضی اطلاعات بصورت نادرست به ایشان ارائه شده باشد، ولی تردیدی نیست که در تنظیم خبر هم خبرنگار سعی کرده است که یک جنبه‌ی سیاسی به این کار بدهد و یک وقایعی را که مطلقاً به هم مربوط نیست بهم مربوط کند. انسیکلوپدیا ایرانیکا در سال ۱۹۷۳ تاسیس شد و از سال ۱۹۷۴ شروع به کار کرد. این سالها پیش از این است که انقلاب اسلامی روی دهد و حکومت ایران تغییر کند. ارتباط دادن دانشنامه‌ی ایرانیکا با وقایعی که بعدها اتفاق افتاده به‌کلی اشتباه و غلط است.

پس از انتشار این گزارش از آشوستیدپرس و سی.ان.ان شما با واکنشهایی هم روبه‌رو شده‌اید از طرف ایرانیان و غیرایرانیان در آمریکا؟

البته عده‌ی بسیاری به ما تلفن کردند. اظهار تاسف کردند و انتشار چنین اخباری را سرزنش کردند. خیلی‌ها اظهار کردند که باید این را تعقیب کرد که البته دفتر ما و همینطور همکاران من بسیار ناراحت شدند و در نتیجه نامه‌هایی تهیه کردند و به آسوشتیدپرس فرستادند. تقاضا کردند که این نامه را که در حقیقت در تکذیب آن اخبار غلط بوده به چاپ برسانند و وکیل ما هم مطلبی نوشت که البته اگر این کار را نکنند، ما ٱنها را تعقیب خواهیم کرد.

اطلاعاتی که از سوی آشوستیدپرس منتشر شده هیچگونه تاثیری روی همکاری دانشمندان و پژوهشگران با شما داشته است؟

نه، مطلقاً. آن کسانی که با ما همکاری می‌کنند دانشنامه را به‌درستی می‌شناسند. خود من و همکاران من را هم می‌شناسند. این کاری‌ست که الان ۳۴ـ۳۳ سال است ادامه دارد و فرصتی کافی بوده برای هر کسی که اهل تحقیق است تا بداند انسیکلوپدیا ایرانیکا چگونه اثری است و چه راه و روشی دارد؛ چقدر در دقت و صحت مطالب و در قابل‌بودن آنچه منتشر می‌کند اصرار دارد و چقدر به مستندبودن آنچه منتشر می‌کند پایبند است. بنابراین تصور نمی‌کنم که در آنها تاثیری داشته باشد، ولی البته خیلی‌ها متاسفانه شدند از اینکه یاوه‌هایی از این قبیل منتشر شده است.

آسوشتیدپرس و سی.ان.ان به اعتراض‌نامهء ایرانیکا هیچگونه واکنشی نشان داده‌اند؟

این نامه را تازه برایشان فرستاده‌اند. چون مدتی مشغول مذاکره با وکیل و تنظیم مطالب بودیم. به این دلیل، اواخر هفته‌ی گذشته این نامه برایشان فرستاده شد و منتظر هستیم که ببینیم چه می‌کنند. البته آنها هم اگر منتشر نکنند، آن نامه را در جاهای دیگر منتشر خواهیم کرد و مردم طبعاً خواهند خواند و خواهند دانست. ولی ما تعقیب خواهیم کرد که آسوشتیدپرس هم تکذیب بکند و منتشر بکنند نامه را.

درباره‌ی وضعیت کنونی دانشنامه‌ی ایرانیکا سپاسگزار می‌شویم برایمان توضیح بدهید. با توجه به پشتیبانی ایرانیان در کشورهای گوناگون، مشکلات مالی همچنان برقرار است یا اینکه تلاش شما اکنون صرفاً برای تنظیم مطالب است؟

انسیکلوپدیا ایرانیکا همینطور که شاید اطلاع داشته باشید نه از طرف دولتی بعنوان یک دولت پشتیبانی می‌شود و نه یک موسسه‌ی ثروتمندی‌ست که مخارجش را بدهد. بنابراین دانشنامه متکی‌ست به کمک کسانی که روش آن‌را می‌پسندند و منظور دانشنامه را صحه می‌گذارند و به وظیفه‌ای که دانشنامه برای خودش در پیش گرفته است علاقه‌مندند. در حقیقت کسانی که به فرهنگ، تمدن و تاریخ ایران و روشن‌شدن این مسایل علاقه دارند - هم ایرانی‌ها و هم خارجی‌ها - در طی سالها به ما کمک کرده‌اند و هنوز کمک می‌کنند. مخارج دانشنامه از این راه تامین می‌شود. البته یک موسسه‌ی مستقل آمریکایی هم به نام «بنیاد علوم انسانی» وجود دارد که بودجه‌اش از طرف دولت آمریکا تامین می‌شود، ولی در کار خودش صددرصد مستقل است؛ اینها سالهاست به ما کمک می‌کنند. ولی البته کمک آنها به‌هیچوجه کافی نیست و قسمت عمده مخارج را ما باید از راه کمکی که افراد علاقمند به ما می‌کنند تامین بکنیم. البته این کار زیاد آسان نیست، محتاج توضیح، مکاتبه، تلفن و درخواست است. ولی خب باید ممنون بود که کسانی در طی این سالها بوده‌اند که به ما کمک کرده‌اند و دانشنامه توانسته به راه خودش ادامه بدهد. ما الان ناچار دو کار را انجام می‌دهیم. در درجه‌ی اول، تنظیم دانشنامه و تهیه مدخل‌ها که از این لحاظ باید ممنون دانشمندانی باشیم که آنها را می‌نویسند و اینها الان تعدادشان از ۱۶۵۰ نفر تجاوز کرده است و در همه جای دنیا هستند، منجمله در خود ایران. در درجه‌ی دوم تامین مخارج است که آنهم باید گفت متاسفانه کاری‌ست که ما ناچاریم انجام بدهیم. وقت ما را خیلی زیاد می‌گیرد و کاش ممکن بود که ما تامین مالی داشتیم و مجبور نبودیم یکمقدار زیادی از وقت خودمان را صرف تامین بودجه هم بکنیم.

در گزارش آسوشتیدپرس آمده که نیمی از بودجه‌ء دانشنامه‌ی ایرانیکا از سوی بنیاد موقوفات ملی آمریکا برای علوم انسانی تامین می‌شود. این موضوع درست است؟

نخیر، این درست نیست! برای اینکه ما الان بودجه‌مان نزدیک به یک میلیون دلار است و چیزی که اخیراً تصویب کرده‌اند که به ما بدهند، یک‌پنجم این هم نمی‌شود. یعنی تصویب کرده‌اند که در طی دو سال ۳۷۵هزار دلار به ما کمک بکنند، ۳۷۰هزار دلار کلاً، که این مبلغ سالانه در حدود کمی بیشتر از ۱۵۰هزار دلار است. خب باید ازشان ممنون بود، چون جز اینکه علاقمند به علوم انسانی هستند تعهدی نسبت به ما ندارند. البته همه منتظرند که دانشنامه کم کم خودش به تنهایی روی پای خودش بایستد و دیگر مخارجی را از آنها طلب نکند، برای اینکه آنها هم تقاضاهای فوق‌العاده زیادی ازشان می‌شود و باید به خیلی طرحهای دیگر کمک بکنند.

استقبال ایرانیان مقیم خارج از ایران از دانشنامه‌ی ایرانیکا تا چه اندازه است، آیا دانشنامه را به اندازه کافی می‌خرند که بخشی از هزینه‌های شما تامین بشود؟

نه، از فروش دانشنامه چیزی عاید ما نمی‌شود. دانشنامه به ضرر فروخته می‌شود و این یک نوع خدمتی‌ست که ما داریم انجام می‌دهیم. حتا تمام دانشنامه با آنچه در این مدت منتشر شده، الان رایگان مورد استفاده‌ی همه است و بخصوص ما علاقه داریم که در جهان سوم هم - به اصطلاح آنها - که برایشان مشکل است بتوانند استفاده بکنند. البته همانطور که گفتم عده‌ای به ما کمک کرده‌اند و می‌کنند، ولی خب کمکی نیست که خیلی به راحتی و آسانی وصول بشود. اگر اینطور می‌بود، البته بهتر بود، ولی مثل هر کار دیگری محتاج کوشش و توضیح و متقاعدکردن اشخاص به فاید و اهمیت دانشنامه است.

برای انجام پژوهش‌ها یا همکاری شما با دانشمندانی که در داخل ایران زندگی می‌کنند هیچگاه از طرف دولت ایران مانعی بوجود آمده؟ چون در گزارش آشوستیدپرس تاکید شده که حکومت ایران با این دانشنامه بشدت مخالفت می‌کند.

البته من نمی‌توانم بگویم که دولت ایران با دانشنامه موافق است و یا محبتی نسبت به دانشنامه دارد. علت آن استقلال کامل دانشنامه است و حکومت ایران بیشتر علاقمند است که هرچه نوشته می‌شود مطابق با منظور، هدف‌، اعتقاد و آنچه باشد که آنها درست می‌دادند. ولی دانشنامه البته در خیلی از مسایل ممکن است که مقصود آنها را برآورده کند، مثل اینکه دانشنامه امروز بزرگترین منبع اطلاعات مذهب شیعه است و مقالات تحقیقی بسیار زیادی راجع به اصول مذهب شیعه، بزرگان مذهب شیعه و همینطور راجع به کتاب‌های عمده‌ء شیعیان نوشته و چاپ شده است. اگر کسی چشم حقیقت‌بین داشته باشد و منصف باشد، می‌بیند که دانشنامه در حقیقت در کمال بیطرفی در اینگونه مسایل به مقاصد دولت ایران را حتا کمک می‌رساند. ولی دانشنامه در عین‌حال راجع به تمام اقلیت‌های مذهبی، نژادی و زبانی ایران هم مقاله منتشر می‌کند. ما راجع به کردها، بلوچها، پشتوزبانها و همینطور راجع به ارامنه، آسوری‌ها، کلیمی‌ها، مسیحی، بابی‌ها، بهایی‌ها مقاله منتشر می‌کنیم. بعضی از اینها مطابق میل دولت ایران نیست، چنانکه سالها پیش یک برنامه‌ای ترتیب داده بودند که قسمت عمده‌اش در حقیقت بدگویی و اتهام نسبت به دانشنامه‌ی ایرانیکا و شخص من و همچنین بسیار افراد دیگری که واقعا در راه فرهنگ ایران کمک و خدمت کرده‌اند بود؛ امثال مرحوم پورداوود، دکتر ذبیح‌الله صفا، مرحوم دکتر زرین‌کوب، تقی‌زاده و عده‌ بسیار دیگری. ولی خب البته اینها هم یک مراحلی‌ست که ناچار دولت انقلابی باید از آن بگذرد. این اواخر، نه! کاری به کار ما ندارند.

آقای پرفسور یارشاطر خیلی سپاسگزاری می‌کنم از فرصتی که به ما دادید. اگر صحبتی دارید، سپاسگزار می‌شویم که بفرمایید...

من صحبت بخصوصی ندارم، جز یک چیز و آن همین است که توضیح دادم، ما احتیاج داریم به کمک کسانی که مقصد دانشنامه را می‌پسندند، علاقه‌مندند که تاریخ، تمدن، خدمات به عالم بشریت در معرض استفاده‌ء عموم قرار بگیرد و همه دنیا از آن مطلع بشوند و در این راه ما با رعایت دقت، صحت و مستندبودن مقالات پیش می‌رویم. اگر کسانی هستند که این منظور را می‌پسندند، این روش را تصدیق می‌کنند و به فایده‌ی کار ما معتقدند،‌ من امیدوارم که بتوانند ما را از کمک مالی‌شان برخوردار بکنند که ما بتوانیم این راهی را که در پیش گرفته‌ایم ادامه بدهیم تا به پایان برسد.