گوگوش از دیدگاه موسیقی‌شناسانه

پژمان اکبرزاده

گوگوش (عکس از تارنمای هواداران گوگوش)

هجدهم بهمن ماه، پنجاه و ششمین سالگرد تولد گوگوش، ‌خواننده محبوب ایرانی‌ بود. به همین بهانه با نیلوفر مینا، موسیقی‌شناس و استاد دانشگاه ایالت نیوجرسی (آمریکا) گفتگویی کردیم. نیلوفر مینا از انگشت‌شمار موسیقی‌شناسان ایرانی است که پژوهش‌های گسترده‌ای درباره موسیقی پاپ ایرانی انجام داده است و نتایج پژوهش‌های خود را نیز به صورت مقالات و سخنرانی‌های متعدد ارائه کرده است.

در آغاز گفتگو، از نیلوقر مینا درباره دلایل موفقیت گوگوش در جامعه ایران پرسیدم:

فکر نمی‌کنم یک دلیل اصلی داشته باشد. دلایل گوناگون اجتماعی و فضای فرهنگی پیش از انقلاب در ایران، دست به دست هم داد و سبب موفقیت گوگوش شد. موسیقی عامه‌پسند ایرانی در سال‌های پیش از انقلاب طیفی وسیع داشت؛ شامل ترانه‌هایی به سبک نیمه‌سنتی می‌شد که برخی خوانندگان مانند گلپایگانی، هایده و مهستی اجرا می‌کردند، و همچنین سبک‌های موسیقی پاپ غربی در آن دوره که در کارهای خوانندگانی همچون گوگوش، داریوش و ... تجلی پیدا می‌کرد و می‌رفت تا می‌رسید به سبک گروه‌هایی که موسیقی راک غربی را به زبان فارسی و انگلیسی اجرا می‌کردند، مثل گروه‌های اعجوبه‌ها، اسکورپیو و ساند دپارتمنت. گوگوش هم موسیقی پاپ را به زبان اصلی اجرا می‌کرد، ولی موفقیت‌اش در موسیقی پاپ ایرانی بود. آن سبک از موسیقی پاپ غربی که گوگوش در آن زمان جرا می‌کرد، بیشتر از سبک‌های دیگر برای جوان‌های شهری طبقه‌ی متوسط ایرانی دهه‌ی ۱۹۷۰ قابل قبول بود. و این تنها به خاطر شخصیت گوگوش، به‌عنوان یک خواننده نبود، بلکه او به‌عنوان یک شخصیت اجتماعی نمادین توسط مجله، سینما، رادیو و تلویزیون به جوانان غرب‌گرای ایرانی ارائه می‌شد. گوگوش در فضای پیش از انقلاب، نماد یک زن ایده‌آل مدرن جوان ایرانی بود. این موضوع را در زمینه‌های گوناگون می‌توان دید؛ مثلاً از طرز لباس‌پوشیدن گوگوش که مدرن و غربی بود، نوعی که موهای سرش را کوتاه می‌کرد و در رفتارش که راحت، شاد و جذاب بود و می‌توانست ایده‌آل رفتاری باشد برای دخترهای جوان شهری و دیگران در آن زمان؛ گوگوش از کودکی در فضای سینما و تلویزیون ایران بزرگ شده بود و به خاطر همین موضوع، محبوبیت بسیاری داشت. کسانی‌که سن‌شان هم بیشتر بود. مردم را دوست داشتند، چون از کودکی دیده بودند که گوگوش چگونه بزرگ شده است. شاید از حدود ۱۰ سال پیش از انقلاب، سبک جدیدی از موسیقی پاپ ایران جلو آمد که ترانه‌سرایان مبدع به آن «ترانه‌ی نوین ایرانی» می‌گفتند و این ترانه‌ها جهت‌گیری سیاسی و مترقی داشت. خوانندگانی مانند داریوش و ابی این ترانه‌ها را می‌خواندند و گوگوش هم تعدادی از این ترانه‌ها را خواند و این سبب شد که میان جوانان روشنفکر هم تا حد زیادی محبوبیت پیدا بکند.

بیشتر از مسایل اجتماعی و فرهنگی در آن دوه صحبت کردید، به لحاظ موسیقی هم برایمان بگویید که دلایل محبوبیت گوگوش چه بود؟

صدای موسیقی یا سبک موسیقی؟... خب، گوگوش که خودش موسیقی کارهایش را نمی‌نوشت. اگر بخواهیم درباره‌ی ترانه‌هایی که گوگوش خوانده صحبت کنیم، باید درباره‌ی کار ترانه‌سرایان و آهنگسازان بخصوصی که برای گوگوش می‌نوشتند صحبت کنیم. ولی اگر از لحاظ سبک خواندن بخواهم بگویم، به نظر من و همانطور که گفتم، بیشتر موفقیت گوگوش در این که صدای زیبایی داشت نبود، بلکه بیشتر به‌خاطر رفتار موسیقایی و حرفه‌ای‌اش روی صحنه بود که محبوبیت پیدا کرده بود. این نظر من است. فکر می‌کنم از بابت محبوبیت گوگوش نمی‌توان تنها در رابطه با قطعاتی که ‌خوانده بگوییم، چون خودش قطعاتش را نمی‌نوشت بلکه انتخاب می‌کرد.

یک ترانه طبیعتاً محصول مشترک کار ترانه‌سرا، سازنده‌ی موسیقی، تنظیم‌کننده و خواننده است و خواننده در یک‌چهارم اثر سهیم است و نه همه آن. آن قسمتی که مربوط به صدای گوگوش و اجرای گوگوش می‌شد...

می‌توانیم این موضوع را اینگونه بیان کنیم؛ گوگوش خواننده‌ای بود که با استتیک سنتی ایرانی، صدای زیبایی نداشت و البته اصولاً به سبک سنتی ایرانی هم نمی‌خواند. یعنی در سیستم خواندن‌اش از تحریر استفاده نمی‌کرد و از تزیین‌هایی که خوانندگان ایرانی به‌کار می‌بردند استفاده نمی‌کرد. گوگوش به سبک بسیار ساده‌ای می‌خواند که برای جوانان هم‌سن‌وسال خودش اگر می‌خواستند همین آهنگها را بخوانند قابل اجرا بود؛ با قدرت صدای مختصر می‌توانستند این کار را انجام دهند. فکر می‌کنم نحوه‌ی خواندن‌اش بسیار ساده بود و جذابیتش بیشتر در رفتار و شیوه لباس‌پوشیدنش بود. به عقیده من، جنبه‌ی مدرن خوانندگی گوگوش در این بود که نحوه‌ی خواندنش خالی از هرگونه تحریرهای سنتی بود. شما حتا اگر کارهای داریوش را هم گوش بکنید، صدایش یک حالت تحریری دارد ولی گوگوش یا ندارد یا کمتر دارد.

در مورد نقش گوگوش و کارهایش در موسیقی پاپ ایران چه فکر می‌کنید؟ فکر می‌کنید او به موسیقی پاپ ایرانی از آن راهی که در آن حرکت می‌کرد تغییر جهت داد؟ یا در گسترش و بالارفتن کیفیت‌ آن تاثیری گذاشت؟

فکر می‌کنم او یکی از خوانندگانی بود که در موج تازه موسیقی پاپ ایرانی اجرا می‌کرد و به دلایل رفتاری، اجتماعی و شخصیتی و این نکته که زن بود بیش از همه مشهور شد. ولی فکر نمی‌کنم سبکی که از لحاظ خوانندگی، از لحاظ جنبه‌ی صدایی موسیقی آورد جلو، سبک خیلی مخصوص خودش بود یا یک سبک جدیدی بود. رفتارش بود که قابل توجه بود و رفتارش هم جدید نبود، ولی قابل توجه بود.‌ به این خاطر که این رفتار ایده‌آلی بود که جوانان مدرن غرب‌گرای شهری تهرانی دوست داشتند داشته باشند. یعنی استتیک‌اش مطابق استتیک محبوب آن‌زمان میان جوانهای طبقه‌ متوسط شهری ایران بود.

در سال‌های پس از انقلاب که حدود ۲۰ سال گوگوش دیگر خوانندگی نمی‌کرد، کارهایش همچنان میان مردم و به‌ویژه میان جوانان دوستداران بیشماری داشت. فکر می‌کنید این سکوت ۲۰‌ساله که قدری به قضیه جنبه‌ی سیاسی می‌داد در ماندگار شدن این کارها تاثیر داشت یا خود ترانه‌ها به دلیل ساخت و اجرای قوی، همچنان طرفداران زیادی داشتند؟

من فکر می‌کنم هیچکدام از این دو موضوع، دلیل این نبود که گوگوش در فکر مردم ماند و در خارج از کشور اینقدر از بازگشت‌اش استقبال شد. دلیل اصلی این قضیه را می‌توانید مثلاً در تاکسی‌های تهران ببینید. هنگامی که شما سوار یکی از تاکسی‌های تهران می‌شوید بیشتر موسیقی‌ای که می‌گذارند، هنوز موسیقی پاپ پیش از انقلاب است و لزوماً موسیقی گوگوش هم نیست؛ انواع موسیقی‌های آن دوره را می‌گذارند، هم از خوانندگان مرد و هم از خوانندگان زن. برای موسیقی پاپ پیش از انقلاب، یک نوستالژی بسیار قوی وجود دارد؛ نه تنها در میان ایرانیان خارج از کشور که احساس می‌کنند کشور خودشان را از دست داده‌اند و می‌خواهند به فضایی بروند که این فضا دیگر برایشان قابل برگشت نیست، بلکه در داخل ایران هم همینطور است. علاقه‌ی بسیاری به موسیقی پاپ پیش از انقلاب وجود دارد. دلایل اینکه هم ایرانیان خارج از کشور و هم ایرانیان داخل کشور، این موسیقی را هنوز دوست دارند و برایشان محبوب است بسیار پیچیده و زیاد است. ولی گوگوش هم یکی از عناصر آن موسیقی است که در حال حاضر هنوز میان مردم ایران، هم در داخل و هم در خارج از کشور محبوب است.

اگر بخواهیم یک مقایسه کلی بکنیم میان کارهایی که گوگوش در سالهای پیش از انقلاب ارائه کرده و ترانه‌هایی که در چندسال اخیر در آمریکا خوانده،‌ شما چه نظری دارید؟

من فکر می‌کنم تفاوت را نباید در صدای موسیقی و یا در رفتار گوگوش بدانیم، بلکه تفاوت را باید در فضای فرهنگی و کانتکست تازه‌ای ببینیم که این موسیقی پیدا کرده است. یعنی این همان موسیقی‌ست که قبلاً اجرا می‌کرده منتها حالا گوگوش سن‌اش بیشتر است، در خارج از ایران می‌خواند و آن کشوری که زمانی گوگوش در آن مشهور شده بود دیگر به شکل قدیمی‌اش وجود ندارد. اینها همه دست به دست همدیگر می‌دهند تا به موسیقی تازهء گوگوش معنای دیگری بدهد. ولی در عمل، کار گوگوش به لحاظ سبک چندان فرقی نکرده است. برای اینکه کار گوگوش پس از انقلاب، در سالهای اخیر، هماهنگ و همراه همان سبکی‌ست که دیگر خوانندگان پاپ ایرانی که در خارج از کشور زندگی می‌کنند آن را ادامه می‌دهند. این سبک بسیار متفاوت است با سبک موسیقی پاپ ایرانی که این‌روزها در ایران متداول است و جدیداً پدید آمده است.

اگر دست‌کم به نام کسانی که به‌عنوان ترانه‌سرا، تنظیم‌کننده و سازنده‌ی موسیقی در سال‌های پیش از انقلاب و بعد از انقلاب با گوگوش همکاری کرده‌اند نگاه کنیم متوجه می‌شویم که در سالهای پیش از انقلاب تقریباً قوی‌ترین ترانه‌سراها و آهنگسازانی که در زمینه موسیقی پاپ در ایران فعالیت می‌کردند با گوگوش همکاری داشتند، در صورتیکه در کارهایی که در چندسال گذشته در آمریکا ارائه کرده، بندرت چنین افرادی با او همکاری داشته‌اند. فکر می‌کنید این موضوع چقدر در کارهایی که در چند سال اخیر ارائه کرده تاثیر می‌گذارد؟

نمی‌دانم، برای اینکه الان آن آهنگسازانی که پیش از انقلاب مشهور و محبوب بودند دیگر سن‌شان زیاد شده و دیگر...

ولی همچنان در آمریکا فعال هستند؛ مثل فرید زولاند، آندرانیک، حسن شماعی زاده...

بله ولی کارهایشان به آن صورت کارهایی نیست که بیشتر از همه خریدار داشته باشد. موسیقی پاپ ایرانی در خارج از کشور بیشترین قدرتش در نوستالژی است و نه در موسیقی جدید. از این لحاظ ممکن است که آهنگهای جدید را چندنفری هم بخرند، ولی آنقدر برد فرهنگی ندارد که موسیقی پیش از انقلاب داشت.

دی.وی.دی «گوگوش، دختر ایران» (کاری از فرهاد زمانی)

چندسال پیش یک دی.وی.دی در آمریکا منتشر شد که اثری از یک کارگردان ایرانی‌ـ آمریکایی بود به‌نام «گوگوش، دختر ایران». مجموعه‌ای از مصاحبه‌ها و خاطرات کسانی که در زندگی و فعالیت‌های هنری گوگوش دخیل بودند. شما نقدی درباره‌ی این دی.وی.دی نوشتید که در نشریه «اتنوموزیکالوژی» چاپ شد. درباره محتوای این این دی.وی.دی برایمان توضیحی بدهید.

این فیلم سه‌ـ چهار نکته‌ی جالب دارد؛ یکی مصاحبه‌هایی که کارگردان این فیلم با همکاران گوگوش درباره شخصیت هنری گوگوش انجام داده است. یکی دیگر مصاحبه‌هایی است که کارگردان با پسر گوگوش درباره کودکی گوگوش و شخصیت خانوادگی‌اش انجام داده و جنبه‌ی سوم که خیلی برایم جالب بود، تکه‌های کوچکی بود از زندگی‌ و کارهای گوگوش در سال‌های پیش از انقلاب؛ از جمله قطعه‌ کوتاهی از گوگوش که در یک کاباره با پدرش حرکات آکروباتیک انجام می‌داد و به بیننده‌ها یادآوری می‌کرد که گوگوش از کودکی در فضای عمومی ایرانی حضور داشته است. یکی بخش جالب دیگر هم تکه‌ای بود از اجرای گوگوش در دربار شاه. ما فیلم‌های زیادی نداریم از اینکه از موسیقی پاپ ایرانی از سوی هیات حاکمه‌ی ایران و در دربار پیش از انقلاب چگونه استقبال می‌شد. ولی خود فیلم به‌عنوان یک کار سینمایی کمی اشکال دارد. سبک روایتی فیلم سبک عجیبی‌ست، نمادی است از مشغله‌ی فکری روشنفکران مدرن ایرانی، از طرفی گرایش قوی‌ای دارد به فیلمسازی آوانگارد. این گرایش خودش را با سینمای آوانگارد ادغام کرده با علاقه‌ی ایرانی به تکرار و تفکر غیرمستقیم. همانطور که در قالی‌های ایرانی یک موتیو را می‌بینیم که مدام تکرار می‌شود، در این فیلم هم بخش‌های کوتاهی ا‌ست که مدام تکرار می‌شود. ولی خب این با منطق فیلمی که ما به آن عادت داریم هماهنگ نیست و سبب می‌شود که فیلم کمی حالت ثقیل پیدا کند.