چرا نمی‌توانسته‌ام فیلسوف باشم

شهرنوش پارسی‌پور

حمید حیاتی متنی ادبی ـ فلسفی برای من فرستاده‌اند که در وبلاگ ایشان منتشر شده است. این متن زیر عنوان «بینامتنیت» ویژگی یافته. بینامتنیت ترجمه واژه‌ی Intertextuality است. متن به اتکای آثاری از گراهام آلن، رولان بارت، بابک احمدی، لکان، دریدا، کریستوا، مایکل پین و مانی حقیقی تدوین شده و روشن است که تا چه حد باید مشکل نوشته شده باشد.

اغلب افراد نامبرده شده در بالا مشکل نویسند، به ویژه رولان بارت که خود فرانسویان نیز در درک و فهم آثار او دچار اشکال هستند. به هر حال متن با این چند جمله آغاز می‌شود:

«عقیده متعارف بر این است که هر متن ادبی می‌بایست دارای معنی باشد. فرآیند اخذ معنی توسط مخاطب از متن را تأویل یا خوانش می‌نامند. اما با وجود ظاهر بدیهی، این عقیده در نظریه ادبی و فرهنگی معاصر به چالش کشیده شده است. روی هم رفته، آثار ادبی براساس نظام‌ها و رمزگان و سنت‌های ایجاد شده توسط آثار ادبی پیشین بنا می‌شوند. دیگر نظام‌ها و رمزگان و سنت‌های هنری در شکل‌گیری معنای یک اثر ادبی حائز اهمیت هستند و اصولاً بدون در نظر گرفتن آن‌ها ما قادر به دریافت معنی از متن نمی‌بودیم. این نشان می‌دهد که متن‌ها، خواه ادبی، خواه غیر ادبی فاقد هرگونه معنای مستقل هستند. متون درواقع متشکل از همان چیزی هستند که نظریه‌پردازان امروزی آن را امر بینامتنی می‌نامند. در واقع تأویل یا خوانش متن، ردیابی همان نظام‌ها، رمزگان و سنت‌های فرهنگی است که ما آن‌ها را کشف معنی می‌دانیم. به تعبیری بینامتنیت همان نظریه ادبی و فرهنگی مدرن در زبان‌شناسی قرن بیستم است که ریشه در کار زبان‌شناس معروف، فردیناند دوسوسور دارد...»

البته من با اجازه حمید حیاتی چند نقطه و ویرگول به این متن اضافه کردم. این نکته نیز قابل ذکر است که این چند جمله ساده‌ترین بخش این متن را تشکیل می‌دهد. مشکل دیگر اشکالات نگارشی است که متن را مشکل‌تر کرده. مثلاً درک کامل این بخش از متن برای من مشکل بود:

«سوسور در دوره‌ی زبان‌شناسی عمومی که در سال ۱۹۱۵ انتشار یافت بار دیگر به این پرسش بنیادین پرداخت که نشانه زبان‌شناختی چیست؟ او با تقسیم نشانه به اجزایش نشانه را همچون سکه‌ای انگاشت که یک روی آن دال (صوت ـ تصویر) و روی دیگر آن مدلول (مفهوم) است. این نکته نشان می‌دهد که معنای نشانه غیر ارجاعی است. یک نشانه حاکی از ارجاع یک واژه به یک شیی در جهان نبوده بلکه آمیزش دال و مدلول است. ما در را به خاطر آن به کار نمی‌بریم که لفظاً به اشیایی درخت مانند tree در انگلیسی واژه تداعی کننده یک مفهوم معین است. پس در این (tree) جهان اشاره دارد به کاربرد دال آن صورت. باید نتیحه بگیرم که نشانه‌ها اختیاری‌اند، و معنا‌مندی‌شان نه به خاطر کارکردی ارجاعی، بلکه به خاطر کارکردشان در نظام زبانی موجود در هر موقعیت زمانی است. این زبان موجود در هر وهله‌ی زمانی است که به عنوان نظام همزبانی زبان مورد استناد قرار می‌گیرد، نه عنصر در زمانی زبان که در طول تاریخ تحول می‌یابد...»

من در درک این جملات اشکال داشتم. با حمید حیاتی تماس گرفتم و پرسیدم. ایشان یک‌بار دیگر متن را برای من فرستاد که باز در درک آن اشکال داشتم. به طور کلی در درک این متن اشکال داشتم. البته روشن است که این فیلسوفان زبان‌شناس کارشان درست است.

اشکال از امثال من است. اما واقعیت این است که من اغلب در هنگام خواندن متن‌های مشکل دچار این پندار می‌‌شوم که این متن‌ها به عمد مشکل نوشته می‌شوند. البته این تقصیر حمید حیاتی نیست. ایشان تنها هدفش انتقال اندیشه این شخصیت‌ها به ما بوده است. اما چرا خود این شخصیت‌ها تا این حد مشکل می‌نویسند؟ شاید برای آن‌که من خواننده باور بدارم که افرادی نشسته‌اند و دارند به طور جدی فکر می‌کنند.

به چند جمله دیگر از این متن توجه کنید: «... با آن‌که فرمالیسم در صدد تشریح "ادبیت" آثار ادبی و زبان‌شناسی سوسوری در صدد تبیین زبان به عنوان یک نظام همزبانی بوده، به زعم باختین هردو رویکرد این نکته را نادیده می‌گیرند که زبان در موقعیت‌های مشخص موجودیت دارد. باختین می‌گوید زبان‌شناسی سوسوری بدون چنین توجهی به خصوصیت اجتماعی، همچنان در حد چیزی می‌ماند که می‌توان آن را عینیت‌گرایی انتزاعی خواند، و واژه وجهه اجتماعی و انسان‌مدار خود را از دست می‌دهد...»

من بسیار علاقه‌مند بودم این متن را که خواندم برای خوانندگان خلاصه کنم، اما درست به دلیل ساختار پیچیده متن قادر به انجام این کار نشدم. همین جا به حمید حیاتی هشدار می‌دهم که اگر بناست متن مشکلی را تعریف کنیم باید به روشی انجام دهیم تا حتی الامکان ساده شود.

در غیر این صورت به شکل متنی که تنها معدودی از افراد آن را می‌فهمند باقی خواهد ماند. من چند جمله دیگر را هم می‌نویسم و از حمید حیاتی می‌خواهم که همین چند جمله را به صورت ساده برای ما بنویسند و بفرستند تا چاپ شود:

«کریستوا در تحلیل سیمولوژی (نشانه‌شناسی) سوسوری به نقد مدلول معین و ثابت می‌پردازد. مدلول‌های مورد بحث در نشانه‌شناسی ساختارگرا اسطوره‌ها، سنت‌های فرهنگی شفاهی، متن‌های ادبی و در واقع هر متن فرهنگی را به صورت علمی تحلیل می‌کرد و مدعی بود که چون دال‌ها هر لحظه در یک نظام همزمانی حضور داشته و ایفای نقش می‌کنند در نتیجه مدلول‌های تعیین‌پذیری را می‌توان برای آن‌ها مهیا کرد. به زعم کریستوا این دیدگاه از این واقعیت اجتناب می‌کند که دال‌ها متکثر و آکنده از معنای تاریخی‌اند و همچنین سوق مدلول به طرف عینیت‌گونگی آن ما را از توجه به سوژه انسانی بازسلاسس می‌دارد. نظریه‌ی پسا ساختارگرا به طور عام و...الی آخر‌»

شک نیست اگر این متن را به دقت بخوانیم و دوباره آن را ساده بنویسیم قابل درک خواهد شد. من بسیار آرزو داشتم که وقت این کار را می‌داشتم، اما بدبختانه غم نان اجازه چنین کاری را نمی‌دهد. در عین حال با خواندن این متن متوجه شدم که چرا در زندگی نمی‌توانسته‌ام فیلسوف باشم.

چنین به نظر می‌رسد که فیلسوفان از جنم ویژه‌ای هستند، و مسایلی که در آن می‌پیچند به گونه‌ای است که زبان مشکلی را طلب می‌کند، اما نمی‌دانم چرا من فکر می‌کنم مشکل‌ترین مسایل را می‌توان به گونه‌ای بیان کرد که همه درک ساده‌ای از آن داشته باشند. این کار شدنی است. از حمید حیاتی سپاسگزارم که فرصتی فراهم آورد تا باب این بحث باز شود. و پرسش این است: آیا به راستی فلسفه نیازمند زبان مشکلی است؟

کسانی که علاقه‌مند به تماس با حمید حیاتی هستند می‌توانند از این ای ـ میل استفاده کنند: hamidhaiati@gmail.com

شاید در عین حال بشود برنامه ویژه‌ای در رادیو زمانه برای فیلسوفان در نظر گرفت. این برنامه می‌تواند مخاطبان اندک خود را داشته باشد و برای همه این فرصت را فراهم کند تا در صورت علاقه به این برنامه گوش دهند.