هیچ نوع آدابى را نمى‌توان تحقیر کرد

شهرنوش پارسی‌پور

دوستى در بخش پاسخ و پرسش برنامه گزارش زندگى، در جایى که من از مفهوم خالى گفت و گو مى‌کنم و درباره نماز مسلمانان مى‌نویسم که احتیاطاً چنین به نظر مى‌رسد که آدابى است برآمده از مفهوم نفوذ در خالى، نوشته‌اند که این نماز یک خرافات است که براى گول زدن مردم به وجود آمده و سودمندى دیگرى ندارد.

در پاسخ مى‌گویم که باید همیشه به خاستگاه ارزش‌هایى که در پیرامون ما هستند نگاه دقیق داشته باشیم. استفاده ساده از واژگانى همانند خرافات یا گول زدن نمى‌تواند راه حلى باشد براى انجام رفتارى که صدها سال از عمر آن مى‌گذرد.

توجه بشود که ایرانیان پیش از اسلام نیز نماز مى‌خواندند و گویا روزى پنج بار نماز مى‌خواندند. در تمام جوامع بشرى آدابى انجام مى‌شود. این در حقیقت یکى از تفاوت‌هاى بارز انسان است با حیوانات که آداب جمعى خلق مى‌کند.

حیوانات البته بر مبناى غریزه دست به رفتارهاى جمعى مى‌زنند. انسان گویا این غریزه را از دست داده، پس به صور دیگرى آداب جمعى را به وجود مى‌آورد. نماز حرکتى است همانند رقص، منتهى رقص و نماز به دو دلیل متفاوت به وجود آمده‌اند، هرچند که در ریشه یک هدف را تعقیب مى‌کنند.

رقص در شکل سنتى آن زمانى انجام مى‌شود که انسان یا کارى را آغاز مى‌کند و یا آن را به اتمام مى‌رساند. گاهى نیز رقص در حین انجام کار به انجام مى‌رسد و کنایه از آن دارد که کار مستمر است و مدام و گه گاه براى تازه کردن روح آن باید دست به کار رقص شد.

تحقیقات در غرب نشان مى‌دهد که در پایان قرون وسطى و اندکى پیش از کشف آمریکا اروپا دائم در حال رقص است. ظاهراً بحث و گفت و گو براى پیدا کردن هند با حرکت به سوى باختر آن‌قدر جدى شده بوده که جامعه براى انجام آن و پیدا کردن شهامت لازم در انجام کار مى‌رقصیده.

اما آداب نماز در تمام سیستم‌هاى اندیشه‌هاى مذهبى ریشه در خودهمسانى با من برتر دارد. انسان در جست‌وجوى رسیدن به خدا که لاجرم بخشى از هستى خود انسان است و نمادى از من برتر او، آدابى خلق مى‌کند و به انجام آن دامن همت مى‌گمارد.

انجام این آداب لازم است. امروزه روز براى انسان لاییک شرکت در کنفرانس‌ها، کتاب خواندن و با روانشناس گفت و گو کردن جانشین آداب باستانى شده. روانشناسان نیز برای کشف درد و رنج انسان و گاه بى‌هویتى او واژگان پیچیده و مشکلى ابداع کرده‌اند که اگر خوب ردیابى شود شباهت زیادى به انجام همان کارهاى مذهبى دارد.

مى‌دانم که گفتن این جملات برخى را خشمگین خواهد کرد، اما در حقیقت ریشه مسایل و مشکلات ما در تمام جهان یکى است. «من فرو دست» انسان در جست‌وجوى لذت‌جویى و ارضاى غرایز است.

«من»، در شکل آگاهانه آن در اضطراب و اندوه رفتارهاى انجام شده مختلف دست و پا مى زند و در اینجا سر و کله «من برتر» ظاهر مى‌شود که اغلب طلب رفتارهاى جمعى مى‌کند تا بر اضطرابات انسان سرپوش بگذارد و یا درمانى براى آن‌ها بیابد.

از این رو بر این پندارم که هیچ نوع آدابى، از جمله نماز را نمى‌توان تحقیر کرد. ادعاهایى از این دست که این کارها براى فریفتن انسان شکل گرفته مشکلى را دوا نمى‌کند. مسأله این است که چرا ما نیاز داریم خود را بفریبیم؟

آیا جز این است که انسان گاهى نیز نیازمند خودفریبى است؟ ما همیشه نقاب‌هاى متعددى داریم که به مناسبت‌هاى مختلف به چهره مى‌زنیم. در حقیقت همه ما دائم و در کمال معصومیت در حال فریفتن خود و دیگران هستیم.

اکنون آیا مى‌توان باور کرد که ما آداب دست جمعى نیز به وجود مى‌آوریم که هم خود را فریب دهیم و هم دیگرى را؟ به تمام رفتارهاى جمعى در سراسر دنیا که نگاه کنید این جنبه خودفریبى در آن به چشم مى‌خورد. در مراسم معرفى اوباما به کنگره افراد حاضر در مجلس شاید بى‌اغراق سى بار دست زدند و از جا برخاستند و نشستند.

این یک رفتار جمعى است که به دلیل طبع جمعى بودن آن تصنعى و اغراق‌آمیز و در عین حال خودفریبانه به نظر مى‌رسد. پیشنهاد مى‌کنم هیچ ارزشى را دست نیندازید و تخطئه نکنید همیشه به خاطر داشته باشید که اگر آداب جمعى را حذف کنید بی‌درنگ باید آداب مشترک دیگرى را جایگزین آن کنید. پس پیش از حذف هر آداب به دلایل به وجود آورنده آن به دقت بیندیشید. شاد باشید.