هويت زن ايرانی در خانواده

بدن زن و هويت او در فرهنگ ما
بخش دوم ـ هويت در خانواده

نوشتهء شهين گرامي


برای بخش اول اينجا کليک کنيد.

شنيدن فايل صوتی بخش دوم

***
«جهاد زن آن است که خوب شوهرداري کند.» ـ پيامبر اسلام (۱۳)

هويت زن در خانواده، اعم از خانوادهء پدري يا شوهري، تا اندازهء زيادي با معناي فرهنگي دستگاه زايش او مرتبط است. در خانوادهء پدري، دوشيزگيِ دختران حوزهء فعاليت اجتماعي آنها را تعيين مي کند. محدودهء اين حوزه مي تواند مدرسه و دانشگاه باشد يا ميهماني و مسافرتِ راه دور يا طي مسير معيني براي آب آوردن از چشمه . . . مي بينيم که تحرک جغرافيايي و طرز رفتار و مراودهء اجتماعي تابعي مي شود از عامل حراست از بکارت؛ در حاليکه همين معيارها در مورد پسران خانواده معني خود را از دست مي دهند.

در جمهوري اسلامي ايران براي آنکه حرکت در اماکن عمومي اي نظير هتل ها براي زنان امکان پذير شود، همراهي مرد مَحرم با آنها الزامي است. «بنا به مصوبهء کميسيوني در وزارت کشور که اعضاي آن را وزيران کشور، آموزش و پرورش، فرهنگ و ارشاد اسلامي و همچنين رئيس دادستاني انقلاب اسلامي و سرپرست صدا و سيما تشکيل مي دهند، خانم هايي که به تنهايي سفر مي کنند و نيز کساني که مدارک شناسايي کامل به همراه ندارند، فقط با تأييد ادارهء نظارت بر اماکن عمومي کميتهء انقلاب اسلامي مي توانند در هتل ها و مسافرخانه ها اقامت کنند.» (۱۴)

به قول همين منبع، پس از مدتي مذاکره ميان اتحاديهء هتل داران و مسؤولان اداره نظارت بر اماکن عمومي، «اسکان خانم هايي که سن آنها بيش از ۶۰ سال است در هتل ها بلامانع اعلام مي شود.»

از جمله دلايلي که هتل داران براي خبرنگار مجلهء زن روز نقل کرده اند «يافتن رد پاي زناني است که به دليل اختلافات خانوادگي از منزل و شهر خود خارج مي شوند . . . از آنجا که اين عده مجبورند قبل از اقامت شان در هتل، توسط اداره اماکن مورد پرس و جو قرار گيرند، کليهء مشخصات شان را در دفاتر ادارهء اماکن ثبت کنند، خانوادهء اين خانم ها مي توانند با مراجعه به شعب مختلف ادارهء اماکن به راحتي آنها را پيدا کنند.» (۱۵)

حراست از دستگاه زايش زن
مبناي چنين سياست هايي چيزي جز حراست از دستگاه زايش زن نيست؛ دستگاهي که حرمت و قدرت مرد خانواده به آن بستگي دارد. بنابر اين تنها زنان شصت سال به بالا مي توانند «بلامانع» در هتل ها اقامت کنند. کارول دليني در تحقيقاتي که در ترکيه کرده مي نويسد که اهميت حفظ بکارت در حفظ نَسـَب مرد و نهايتاً حفظ اموال او است(۱۶).

هنگامي که به دستگاه زايش زن «دستبرد» زده شود، در واقع به اموال مرد خانواده دستبرد زده شده است، وچه بسا کسي غير از نسب خوني او وارث اموال مرد شود. يکي از کارکردهاي حجاب اسلامي نيز همين «حفظ مال» يعني حفظ نَسـَب و تضمين وراثت مرد است. آقاي مرتضي مطهري در اين باره مي نويسد: «عفت زن خادم مقاصد توالد است. زيرا امتناع محجوبانهء او کمکي به انتخاب جنس است . . . منافع گروه و نوع، از زبان زن سخن مي گويند. همچنانکه منافع فرد از گلوي مرد بيرون مي آيد.» (۱۷)

اگر گفتهء آقاي مطهري را به زبان ساده برگردانيم، خواهيم ديد که بيان هنرمندانه اي از همان مقاصد بالا است. «عفت» را مي توان مساوي با خودداري، محدوديت، و کنترل برشمرد. منظور از «مقاصد توالد» يا «انتخاب جنس» حفظ اصل و نسب مرد است که در پرده بيان شده؛ و «منافع گروه» چه مي تواند باشد مگر همان خانوادهء گستردهء پدرسالار که کنترل زن، يا «عفت» او را، در اختيار دارد؟ منظور از «فرد» در اين گفته کيست؟ آيا «فرد» شامل زن هم مي شود؟ در حقيقت، اين حکم که «منافع فرد از گلوي مرد بيرون مي آيد» يعني منافع مرد از گلوي مرد بيرون مي آيد. دو جملهء آخر گفتهء آقاي مطهري را مي توان چنين تعبير کرد: لازمهء حفظ منافع جامعهء مردسالار، محدوديت «فردي» و «جنسي» زن است. آزادي فردي و جنسي تنها از آن مرد است زيرا «فرد» نمي تواند زن باشد. زن تنها «جنس» (ماده) است!

بنياد مستضعفان در مقام دفاع از «منافع گروه»، يعني منافع جامعهء مردسالار، که وابسته به «امتناع محجوبانه»ي زنان و کنترل «عفت» آنها است، چنين اعلام مي کند که «به منظور عدم وقوع بعضي موارد سوء اخلاقي، پذيرش خانم هايي را که بدون همراهي همسر يا يکي از بستگان و منسوبين درجهء اول و محارم خود مسافرت مي نمايند»، موکول به اجازه از ادارهء اماکن عمومي کرده است(۱۸). زناني که «با انگيزهء انجام منکراتي به هتل ها مي روند و اين محيط ها را نيز آلوده مي کنند»(۱۹) بايد مهار شوند، اما نه مرداني که مشتري اين اعمال و منکرات اند و ظاهراً مي توانند از «منافع فردي» خود بهره گيرند. في الواقع که «منافع فرد از گلوي مرد بيرون مي آيد»!

در خانوادهء شوهري
همانطور که هويت زن مجرد به حفظ بکارت او بستگي دارد (که از دست رفتن آن مساوي است با بي هويتي، «بي سيرتي»، بي آبرويي و «لکه دار شدن دامن»)، هويت زن در خانوادهء شوهري نيز با کارکرد دستگاه زايش او مرتبط است. زن اگر زايا باشد صاحب هويتي جديد يعني «مادر» مي شود، در غيراين صورت به صفت «نازا» ملقب مي شود که خصلتي نکوهيده به شمار مي آيد. (حتا در مواردي ناتواني شوهر نيز به پاي نازايي زن او نوشته مي شود؛ در مواردي ديگر، جنسيت فرزند اول ــ اگر پسر نباشدــ نيز براي زن شرم به بار مي آورد.)

باوجود افزايش تعداد زناني که در بيرون خانه به کار مي پردازند، همچنان مادري و خانه داري اساس وجود اجتماعي زنان تلقي مي شود. يکي از زنان صاحب مقام در جمهوري اسلامي، که داراي دکتراي روانشناسي از آمريکا نيز هست، در سال ۱۹۸۹ در مصاحبه اي چنين گفت: «زن براي تحقيق شناخت خود احتياج به کار بيرون از منزل ندارد. تربيت بچه اهميت اش به مراتب بيشتر از خدمات خارج از منزل است. زن در اسلام نياز به کارکردن در خارج از منزل را ندارد. چون مرد بايد نيازهايش را تأمين کند . . . ازدواج کردن و بچه دار شدن وظيفهء اصلي زن است. آزادي در اسلام با غرب فرق دارد. در اسلام زن حق ندارد شوهر کند. گناه نکرده ولي کار صحيحي نيست . . . اگر زن با بچه داري و خانه داري بتواند کار بکند ايرادي ندارد.»(۲۰)

همين نکته در گفته هاي آيت الله خامنه اي، در ديدار با اعضاي شوراي فرهنگي ـ اجتماعي زنان، مورد تأکيد قرار گرفت: «شما که بيرون از خانه کار مي کنيد، پزشک هستيد، در دانشگاه تدريس مي کنيد و برنامه ريزي يا کار ديگر عملي مي کنيد، همهء اينها به جاي خود محفوظ، اما سهم خانه را هم در نظر داشته باشيد.»(۲۱)

وظايف بانوان
خانم شاه آبادي، همسر شهيد شاه آبادي، در مصاحبهء کيهان هوايي با همسران مسؤولان، در پاسخ به سوآل «در ترسيم يک زندگي ايده آل چه مسايلي را مدّ نظر داريد؟» مي گويد: «مسلماً از بديهيات براي يک زندگي ايده آل مطيع بودن يک زن مسلمان است. زن بايد فرمانبردار و در زندگي آگاهي هاي لازم دربارهء حيات زنان را دارا باشد و از فنون اقتصاد خانه داري مطلع باشد و اگر خود را موظف به فعاليت در بيرون منزل مي داند، نحوهء اداره کردن امور منزل و خارج آن را بداند . . . زنان بايد کار بچه داري را که يکي از عمده ترين وظايف بانوان است به بهترين وجهي انجام دهند. زن بايد همسر و کودکان اش را به آساني درک کند و خلاصه آنکه مشکل ترين وظيفهء يک زن خوب شوهرداري است . . . من طي ۲۶ سال زندگي با شهيد بزرگوار هميشه سعي کردم مطيع و فرمانبردار باشم.»(۲۲)

در پرسشنامهء همگاني تحقيق ما، نظر زنان درمورد کار در خانه و بيرون از خانه مورد سنجش قرار گرفت. همانطور که پيش از اين ديديم، اکثر زنان همصدا با رهبران جمهوري اسلامي برآن بودند که «فطرت» زن متمايل به مادري، خانه داري، و شوهرداري است. در پاسخ به سوآل «اگر شغل يک زن مخالف زندگي خانوادگي او باشد، بايد از شغل اش دست بکشد؟»، ۶۴ درصد به آن رأي کاملاً مثبت دادند و تنها هشت درصد ابراز مخالفت کردند. به طور کلي در حدود ۸۱ درصد پاسخ دهندگان به نحوي با نظر بالا هم رأي بودند.

در دين اسلام، نفقه و تأمين نيازهاي مادي زن به عهدهء شوهر او است. از سوي ديگر، احاديث و دستورات مذهبي فراواني وجود دارد که زنان را تشويق به صرفه جويي، قناعت، از خود گذشتگي و تسليم مي کند. در حديثي از پيامبر آمده است که «پر برکت ترين زنان آنهايند که مخارج ايشان کمتر باشد»(۲۳)؛ يا «آن زن که با شوهرش ناسازگاري کند و او را به چيزي که از قدرت و توان او خارج است وادارد، عمل نيک اش پذيرفته نمي شود و خدا را ديد خواهد کرد درحاليکه نسبت به او خشمگين است.»(۲۴)

بنابراين، اگر قناعت و خودداري و وابستگي از صفات پسنديدهء زن محسوب شوند، استقلال مالي و اشتغال بيرون خانه به طور بالقوه مي تواند مانع سعادت او شود. سوآل بعدي ما در پرسشنامه همين عقيده را مي سنجيد: «استقلال مالي مانع سعادت زن است.» پاسخ ها نشان مي داد که برخلاف تمايل فرهنگ اسلامي، اکثر زنان با اين رأي مخالف اند. فقط پنج درصد از پاسخ دهندگان با اين نظر کاملاً موافق بودند، در حاليکه ۶۲ در صد در بست با آن مخالفت کردند. به عبارت ديگر، اين نظر که استقلال مالي زن باعث خواهد شد که او سر ناسازگاري بردارد، بهانه جويي کند، يا زندگي خانوادگي را به مخاطره اندازد، ميان زنان طرفداري ندارد.

غيرت مردانه
در فرهنگ ما حرمت زن و غيرت مرد دو روي يک سکه اند. غرور و غيرت مردانه، عُزلت زن را مي طلبد. به همين منظور، اين پرسش مطرح شد که آيا «شوهر سربلند دوست ندارد که همسرش در خارج از منزل کار کند؟» نحوهء پاسخ زنان نشان مي داد که آنها نمي دانند مردان چه انتظاري از آنها دارند. حدود ۴۶ درصد به نحوي با نظر بالا موافق و ۵۴ درصد مخالف بودند.

اساس نظر بالا چنين است که مرد در مقام نان آور و سرپرست خانه، زماني سربلند و توانا است که بتواند خود مخارج خانواده اش را تأمين کند بدون آنکه محتاج به درآمد همسرش باشد. پس کار زن در بيرون خانه، نشانهء آن است که مرد از عهدهء انجام وظيفه اش برنمي آيد و کار همسر او تاحدودي باعث سرشکستگي اش مي باشد. همانطور که گفتيم اکثر زنان با اين تلقي سنتي مخالف بودند، با اين همه، حدود ۴۶ درصد آنها عقيده داشتند که کار تأمين مايحتاج اصلي خانواده به عهدهء مرد خانه است.

فرضيهء ديگري که آزمون شد اين بود که «بچه به پدرش مي رسد» و بنابراين، پس از طلاق، حضانت (سرپرستي) حق پدر است. ۶۸ درصد کاملاً با اين قانون اسلامي مخالفت کردند و آن را مردود دانستند. مجموع اين بررسي نشان داد که زنان پاسخ دهنده نقش اصلي خود را مادر بودن مي دانند و خانواده متغير اصلي تعيين هويت آنها است، ولي حاضر نيستند محدوديت هايي را که فرهنگ غالب مي خواهد بر آنها تحميل کند پذيرا شوند. تأکيدي که در فرهنگ سنتي غالب بر هويت «مادري» مي شود، برخلاف بسياري از نقش هاي اجتماعي، اين هويت را تابع کارکرد دستگاه زايش يا رحم زن مي کند. لازمهء مادري، بارداري و لازمهء بارداري داشتن دستگاه زايش است درحاليکه براي پزشکي، مکانيکي، نجاري، يا فقاهت داشتن رَحِم لازم نيست.

بخش بعدي و آخر ــ هويت زن در جامعه

پانوشته ها:
۱۳- سازمان تبليغات اسلامي، همان منبع، ص ۱۵۷

۱۴- زن روز، «زن، سرگردان در شهر، اگر بدون مرد سفر کند»، شنبه ۶ تير ۱۳۷۱، شمارهء ۱۳۶۵، ص ۷

۱۵- همان منبع، ص ۶

۱۶- دليني، همان منبع

۱۷- مطهري، همان منبع، ص ۶

۱۸- زن روز، شمارهء ۱۳۶۵، همان منبع، ص ۹

۱۹- زن روز، همان منبع، ص ۶

۲۰- شهين گرامي، همان منبع

۲۱- زن روز، شماره هاي ۱۳۸۹-۹۰، شنبه ۲۱ آذر ۱۳۷۱، ص ۷

۲۲- کيهان هوايي، «آيا مي توانيد الگويي براي زنان جامعه باشيد؟»، ويژهء نوروز ۱۳۶۸، شمارهء ۸۲۰، صص ۶-۷

۲۳- سازمان تبليغات اسلامي، همان ص ۱۵۷

۲۴- همان منبع، ص ۱۵۸