نقش «وبلاگ ايرانی» در فرهنگ و سياست

نوشتة عبدی کلانتری

براي شنيدن فايل صوتي «اينجا» و در صورت داشتن اينترنت پرسرعت «اينجا» را کليک کنيد.

شنوندگان راديو زمانه بدون شک با نام «وبلاگ» آشنا هستند. وبلاگ نوعي «روزنامهء شخصي» يا «روزنامهء تک نفره» است که با استفاده از تکنولوژي اينترنت با خوانندهء خود ارتباط دو طرفه و با وبلاگ هاي ديگر ارتباط چندطرفه برقرار مي کند. مجموعهء وبلاگ ها در يک حوزهء زباني و فرهنگي معين محيطي را به وجود مي آورند که به طور بالقوه مي تواند جاي خالي ارتباط آزاد رسانه اي را براي بخشي از شهروندان پرکند. شبکهء وبلاگ هاي ايراني، يا «وبلاگستان» ، محيطي است در فضاي مجازي اينترنت که در آن نويسندگاني با علايق و گرايش هاي گوناگون، آزادانه به بحث و اظهار نظر مي پردازند. در اين برنامه مي خواهيم به اين پرسش بپردازيم که وبلاگ نويسي ايراني تا چه حد توانسته است نمونه اي باشد براي «حوزهء عمومي» ارتباط دموکراتيک و همگاني؟

وبلاگستان به مثابه «حوزهء عمومي»
گفته مي شود که هفتادهزار وبلاگ به زبان فارسي در فضاي مجازي اينترنت فعال هستند. شرکت «تکنوراتي» واقع در کاليفرنيا که با نرم افزارِ جستجوگرِ مخصوص وبلاگها، از آنها آمار مي گيرد، ماه اکتبر سال گذشته اعلام کرد که زبان فارسي در فهرست ده زبان اول وبلاگ نويسي در جهان است. تعداد کل استفاده کنندگان اينترنت در ايران هفت ميليون و نيم تخمين زده مي شود ، که بيش از يک دهم جمعيت کشور است.

در کشوري که کانالهاي ارتباطي رسانه اي زير نظارت دولت است، وبلاگستان مي تواند نقش مضاعف روزنامهء آزاد را در خبررساني و تحليل خبر، و انتقاد فرهنگي يا سياسي داشته باشد و در مجموع براي گسترش اصلاحات و دموکراسي روشنگري کند. کساني که از اين زاويه به وبلاگ نويسي نگاه مي کنند، مدلي را در نظر دارند که در علوم اجتماعي به آن «حوزهء عمومي» (پابليک سفير) مي گويند.

حوزهء عمومي چيست؟ حوزهء عمومي مکان يا محيطي است که در آن مردم جمع مي شوند تا در مورد مسايل اجتماعي به بحث و فحص بپردازند. هرکسي آزاد است که در بحث شرکت کند؛ افراد شرکت کننده همه برابر محسوب مي شوند و کسي امتيار خاصي بر ديگري ندارد؛ و در مورد مسايل مورد بحث نيز محدوديتي وجود ندارد و هرموضوعي مي تواند به عنوان مسآله اي اجتماعي به طور عقلاني (راشنال) مورد بحث و فحص قرار گيرد. (خلاصهء سادهء تعريف يورگن هابرماس متفکر آلماني)


وبلاگ نويس به مثابه روشنفکر حوزهء عمومي

اگر وبلاگستان شکلي از «حوزهء عمومي» در فضاي مجازي اينترنت باشد، براي وبلاگ نويسي شرط و شروط زيادي نمي توان قايل شد. کافي است که وبلاگ نويس خود را يک ايراني يا يک شهروند بداند و قادر باشد به طور معقول و منطقي موضوعي را به بحث بگذارد.

اما اگر وبلاگ نويس بخواهد به طور موثر در شکل دادن افکار عمومي با هدف اصلاحات دخالت کند، در آنصورت بايد نقش «روشنفکر حوزهء عمومي» (پابليک اينتلکتوآل) را بازي کند. يعني کسي که بر موضوع خود تسلط کامل دارد؛ بر زبان مسلط است؛ و از قدرت ترغيب و استدلال عقلي و در نتيجه نفوذ کلام برخوردار است. ديگران به نظرات او گوش مي سپرند و به آن نظرات فکر مي کنند و شايد حتا به آنها عمل کنند. براي ارزيابي اين نقش مي توان با وبلاگ نويس اين سوآلات را در ميان گذاشت:

۱- چرا وبلاگ مي نويسيد؟ نخستين و مهم ترين دليل وبلاگ نويسي براي شما چيست؟
۲- آيا حضور وبلاگ خود را در تحولات اجتماعي موثر مي دانيد؟

۳- آيا مواقعي وجود داشته که در وبلاگ تان به مساله اي پرداخته و نتيجهء ملموسي از آن گرفته باشيد؟

«خصوصي» و «عمومي»
يک ويژگي وبلاگ آن است که نمي توان ميان موضوعات خصوصي و موضوعات اجتماعي در آن مرز روشني کشيد. در هر رسانهء تک نفره، عنصري اجتناب ناپذير از خودبيني يا «ايگوئيسم» وجود دارد. پيام دهنده از اينکه مورد توجه قرار بگيرد و اسم خود را بر زبان ديگري يا در وبلاگ ديگري ببيند، سرشوق مي آيد. جلوي صحنه گذاشتن «من» وبلاگ نويس مي تواند شکل ويتريني را پيدا کند براي خود شيفتگي ها و جلوه فروشي هاي کسي که کانال هاي اِبراز فرديت از او گرفته شده يا نتوانسته در پهنه هاي ديگر خود را بشناساند. وبلاگ مي تواند مکاني براي تملقات و تعارفات، نان قرض دادنهاي متقابل و رفيق بازي ها باشد.

از زاويهء سلامت «حوزه عمومي» در جهت ارتباط دموکراتيک همگاني، مطرح شدن مسايل خصوصي مي تواند هم مثبت و هم منفي باشد. مثبت است زيرا اين امکان را به ما مي دهد که بتوانيم شاهد جنبه هائي از يک زندگي باشيم. به همان نحو که يک رمان، يا دفتر خاطرات، يا فيلم مستند حضور انساني ديگر در جهان را براي ما ملموس تر مي کند ، وبلاگ به شکل يادداشت هاي روزانه خصوصي نيز ما را نسبت به شادي و درد انساني معين، که مي تواند هرکدام از ما باشد، شاعرتر مي کند. ما در انسانيت ديگري شريک مي شويم و گاه خود را در او منعکس مي بينيم.

از سوي ديگر، وبلاگستان خود متأثر از فرهنگ و اخلاقيات جامعه است. جامعه اي که در آن ميان ظاهر و باطن، يا ميان ملاء عام و خلوت ديوارهاي بلند کشيده شده؛ جائي که «منزل» و «حريم خصوصي» با تعصب از چشم نامحرم پوشيده نگهداشته مي شود ولي همزمان سرکشي و فضولي در امرخصوصي ديگري تا حد وسوسه هاي بيمارگونه جلو مي رود. رفتار خواننده با امر خصوصي در وبلاگ همانند خوانندهء روزنامه اي است که مستقيم به «صفحهء شايعات» (ستون «گاسيپ») مي رود و در فضائي غيرجدي مي خواهد بداند «پشت پرده» چه خبرهاست. مي خواهد سرگرم شود.

براي ارزيابي اين نقش مي توان با وبلاگ نويس اين سوآلات را در ميان گذاشت:
۴- آيا جنبهء شخصي وبلاگ براي شما مهم تر است يا جنبهء اجتماعي آن؟ وبلاگ در وهلهء اول «عرصهء بيان خصوصي» است يا «عرصهء اجتماعي ارتباط رسانه اي»؟

۵- به عنوان يک وبلاگ نويس نقش خود را به کدام يک از اين مدل ها نزديک تر مي بينيد: الف)گزارشگر يا روزنامه نگار، ب) ستون نويس و تحيلگر، پ) خاطره نگار، ت) هنرمند ادبي مثل شاعر، داستان پرداز، طنزنويس، ث) منتقد فرهنگي، د) روشنفکر نظريه پرداز.

۶- آيا هرگز به وبلاگ به شکل نوعي «تراپي» نگاه کرده ايد؟ جائي که مي توانيد بار خود را سبک کنيد؟ بدون هيچ طرح قبلي يا نظم مشخصي، سرحرف را باز کنيد و درد دل کنيد؟

۷- آيا هرگز به اين فکر کرده ايد که موضوع روابط جنسي مي تواند جائي در وبلاگ شما داشته باشد؟ اگر بله، شکل مناسب پرداختن به اين موضوع چيست؟

وبلاگ ايراني و زبان
بارها گفته شده که زبان وبلاگ ايراني زباني غير رسمي و محاوره اي است. زباني است که از صميميت بر مي خيزد و در جستجوي سريع ترين و راحت ترين شکل برقراري ارتباط است. در وبلاگستان، آماتوريسم بياني نوعي ارزش محسوب مي شود که مي خواهد از نخبه گرائي روشنفکرانه و نخوتي که توأم با آن است فاصله بگيرد. زبان وبلاگ ايراني وجهي از دموکراتيک بودن آن تلقي مي شود.

حرفه اي هاي عرصهء روشنفکري از اين وضعيت دل خوشي ندارند. آنها معتقدند اکثر وبلاک نويسان ايراني به زبان فارسي مسلط نيستند و آن را معيوب يا غلط مي نويسند. ايراد مي گيرند که وبلاگ نويس ايراني با فورم هاي بياني آشنائي ندارد. با قواعد انواع روايت ها (نارتيو) آشنا نيست. هر مطلبي، فورم بياني خاص خود را دارد که تابع ضرورتي دروني است. نمي توان از اين شاخه به آن شاخه پريد. نبايد فورم بياني را تابع جريان سيال ذهنِ بي نظم و تابع تخيلهء هيجاني کرد.

براي ارزيابي اين نقش مي توان با وبلاگ نويس اين سوآلات را در ميان گذاشت:
۸- تا چه اندازه براي زبان اهميت قائليد؟ آيا درست نويسي و رعايت قواعد دستوري را براي مطلب خود ضروري مي دانيد يا خير؟

۹- آيا عمل نوشتن براي شما «في البداهه و سريع» است و هرچه به ذهن تان مي آيد به ثبت مي رسانيد، يا ساختار و فورم مطلب براي شما اهميت دارد و در صورت لزوم به بازنويسي نيز مي پردازيد؟

وبلاگ ايراني در پهنهء فرهنگ و سياست
وبلاگ ايراني يا وبلاگستان زماني مي تواند نقش خود را به عنوان نوعي حوزهء عمومي به خوبي ايفا کند که بر افکار عمومي تأثير بگذارد، عقايد عمومي را شکل دهد، ودر پهنهء فرهنگ و سياست جريان ساز باشد، يعني منشأ عمل و حرکت اجتماعي شود. براي نزديک شدن به اين مقصود، حضور گسترده تر «روشنفکر حوزهء عمومي» در وبلاگستان ضروري است. کسي که فقط ايرادگير و گلايه نويس نيست بلکه با اَبزار عقل تحليلي و دانش اجتماعي و تسلط بر فنّ بيان، بتواند براي رفع مشکلات جامعه چاره انديشي کند. اکنون اين سوآل مطرح مي شود: آيا در ميان روشنفکران ايراني هستند کساني که بتوان آن ها را «روشنفکر حوزهء عمومي» خطاب کرد؟

*
لينک هاي مرتبط:

حضور در فضاي مجازي ـ نيلگون در راديو زمانه

مهدي جامي، مانيفست ايراني وبلاگ

*