زنان و انقلاب مشروطيت

نوشته ناهيد کشاورز


حضور اجتماعی زنان در ايران به سالهای قبل از انقلاب مشروطيت بر می گردد. بيرون آمدن زنان از خانه به تنهائی انقلابی محسوب می شد. زنان پيش از اين در جنبش تنباکو در سال ۱۲۷۵ خورشيدی و بحران نان در دوسال بعد از آن شهامتی در خورنشان دادند.

حضور اجتماعی زنان به دليل حمايت از رهبران مذهبی مورد مخالفت اين رهبران قرار نمی گرفت. حکم تحريم تنباکو توسط ميرزای شيرازی حتی زنان حرمسرا را هم به اعتراض واداشت . در اعتراض به کمبود و گرانی نان آنها در نامه نگاری با سفارتخانه های مختلف به وضع موجود اعتراض کردند. گروه زيادی از زنان هم در اعتراض به ناصرالدين شاه جلو کالسکه او را که از شکار بر می گشت گرفتند و از او خواستند که به وضع پيش آمده رسيدگی کند. در زمانی هم که انبارهای گندم در تبريز به مصادره مردم در آمد باز هم زنان حضوری فعال داشنتد. گفته می شودکه در درگيری ميان طرفداران و مخالفان مشروطه در تبريز جسد ۲۰ زن در لباس مردانه کشف شده است.

ورود به فضای مردانه

زنان با اين پيش زمينه های تاريخی و تجربی در انقلاب مشروطيت شرکت کردند. بيرون آمدن زنان از خانه و حضور در اجتماعی که پيش از آن همواره فضائی مردانه بوده است دستاورد بزرگ انقلاب مشروطيت است. در اين انقلاب به سبب سرعت وقايع سياسی و اجتماعی، تغييرات فرهنگی که همواره زمان زيادی لازم دارد سريعتر انجام شد. اين تغييرات توانستند بعد از شکست سياسی انقلاب هم ادامه يابند.

در اين دوره زنان برای اولين بار تجربه فعاليت های بين المللی را هم پيدا می کنند .در استانبول در جائی که عده زيادی از مشروطه خواهان به آنجا رفته بودند کميته ای از زنان مشروطه خواه تشکيل می شود، که به افشاگری درباره حکومت ايران می پردازد.

با وجود حضور زنان از اقشار مختلف در جنبش مشروطه خواهی اما خواسته های آنان با توجه به خاستگاه اجتماعيشان با هم در مواردی متفاوت بود. زنان اقشار بالائی و وابسته به دربار بيشتر خواسته هائی حول مسئله زنان و تساوی حقوق را طرح می کردند، حال آنکه اقشار پائينی بيشتر از رهبران مذهبی حمايت می کردند و خواهان توقف نفوذ خارجيان و رفع ستم شاه بودند.

از اقدامات مهم زنان در اين دوره کمک به تاسيس بانک ملی بود. آنها به اين منظور اقدام به فروش زينت آلات خود کردند و از اين راه توانستند سرمايه ای قابل ملاحظه فراهم آورند. تحريم کالاهای خارجی با اين استدلال که جامعه را از وابستگی می رهاند و با تشويق مردم به استفاده از کالاهای وطنی، از ديگر اقدامات زنان در دوران مشروطيت بود.

تشکيل انجمن های زنان

گردهم آمدن زنان در انجمن های زنان برای گفتگو امکانی بود که برای اولين بار به زنان حق اظهار نظر و بحث را می داد. پيش از آن زنان تنها در جلسات مذهبی شرکت کرده بودند. اين انجمن ها در بروز توانمندی های سياسی و اجتماعی زنان و همبستگی های زنانه نقش مهمی داشتند و در بوجود آمدن مدارس دخترانه هم تاثير جدی داشتند.


برپائی کنفرانس ها و اجرای نمايشنامه ها از ديگر فعاليت های اجتماعی زنان بود. در سال ۱۲۸۹ نزديک به ۵۰۰ نفر زن با حضور و شرکت خود در يک نمايش تئاتری و فروش بليت توانستند برای ايجاد يک يتيم خانه پول جمع کنند. از جمله انجمن های فعال در اين دوره " انجمن مخدرات وطن " به رياست " بانو آغابيگم" بود که در سال ۱۲۸۹ در تهران تاسيس شد. اهداف اين انجمن دفاع از استقلال کشور، مخالفت با وام گرفتن از بيگانگان و ممانعت از خريد کالاهای خارجی بود.تاسيس مدارس دخترانه و کلاس های آموزش برای بزرگسالان کارهای ديگری بود که اين انجمن انجام داد.

"انجمن آزادی زنان" در سال ۱۲۸۶ تاسيس شد. در اين انجمن با مردان به بحث و گفتگو پرداخته می شد. "انجمن نسوان" ،"انجمن همت خوانين " و "هيأت خوانين مرکزی " نيز از انجمن هائی هستند که در دوران مشروطيت در ايران تاسيس شدند.

مدارس دخترانه

تاسيس مدارس دخترانه و تلاش برای سواد آموزی زنان از فعاليت های درخشان دوره مشروطيت است. ثمرهء اين فعاليت تاريخ نوينی را برای زنان ايرانی رقم زد. در سال ۱۲۸۶ در يک گرد هم آئی در تهران زنان تاسيس مدارس دخترانه را تصويب کردند. اولين مدرسه دخترانه " دوشيزگان " نام داشت. در مدارس دخترانه ضمن سخنرانی هائی به مناسبت های گوناگون به ارزش آموزش و تشويق زنان به فراگيری پرداخته می شد. شش سال بعد نشريه "شکوفه " اسامی ۶۳ مدرسه دخترانه را در تهران منتشر کرد. " تربيت نسوان"، " دختران ايرانی " و " تعليم نسوان" از جمله اين مدارس بودند.

فعاليت مطبوعاتی

نشريات زنان از سال ۱۲۸۹، چهار سال بعد از انقلاب مشروطيت به تدريج راه اندازی شدند. در اين نشريات بيشتر به مسئله خانه داری و بچه داری و آشپزی پرداخته می شد. "دانش" اولين نشريه زنان است که خانم " کحال" مسئول آن بود و هفتگی منتشر می شد. در شماره اول آن آمده است :

" روزنامه ای است مفيد به حال دختران و نسوان و به کلی از پولتيک و سياست مملکتی سخن نمی راند." عدم دخالت اين نشريه در امور مملکتی انتقاداتی را هم متوجه آن می کرد. انتشار اين نشريه تنها يکسال طول کشيد و ۴ سال بعد از آن نشريه "شکوفه " با همان خط و مشی منتشر شد. ضمن اينکه گاهی هم در آن به مسئله برابری حقوق زن و مرد هم در آن پرداخته می شد.

"زبان زنان" را " صديقه دولت آبادی " منتشر می کرد و در آن به حوزه سياست هم برخورد می کرد." نامه بانوان "، " عالم نسوان" و " جهان زنان " از جمله نشريات ديگرزنان اين دوره بودند.

فعاليت های زنان که در ابتدا در انجمن ها و نشريات زنان تنها به تشويق زنان به خانه داری و بچه داری می پرداخت در چند سال بعد به مرور خواسته های ديگری را مطرح کردند و کم کم جنبه های سنتی جامعه و رفتارهای اجتماعی را مورد پرسش قرار دادند.

با اينکه زنان اقشار پائين جامعه در ابتدا به هواخواهی از روحانيون وارد صحنهء اجتماعی شده بودند اما خواسته های بعدی آنها در رابطه با ايجاد مدارس دخترانه و فعاليت های زنان مورد تائيد روحانيون نبود اما گروه طرفداران حق تحصيل زنان با استدلال اينکه زنان با سواد مادران بهتری خواهند بود از حق تحصيل زنان حمايت می کردند.

انقلاب مشروطيت هر چند در پرداخت سهم زنان کوتاهی کرد اما حضور زنان در فعاليت های اجتماعی آن دوران تاثيری جدی بر زندگی آنان باقی گذاشت .