ارمغانِ سبزی‌زارهای تبریز

هادی ناصری

سبزی در وعده‌های غذایی ایرانیان جایگاه ویژه‌ای داشته و دارد. این محصول محبوب کشاورزی در جای جای ایران، چه گرمسیر، چه سردسیر و چه معتدل کشت می‌شود. از جمله نواحی که سبزی در آن کاشته شده و میان مردمش محبوبیت خاصی دارد، تبریز است.

در تبریز با وجود هوای بسیار سرد زمستان، فقط از ابتدای بهار تا اواسط پاییز می‌توان طعم سبزی بومی را چشید و پس از آن، تا اواخر اسفند زمین یخ می‌زند و امکان کشت نیست.

سبزی‌زارهای تبریز مانند اکثر همتایان خود در بقیه‌ی نقاط کشور خالی از آلودگی و مشکلات بهداشتی نیستند. در این مطلب سعی کرده‌ایم گوشه‌ای از این مشکلات را بیان کنیم.

به گفته‌ی دکتر محمد فرضی‌، متخصص بیماری‌های عفونی در تبریز، مشکل اساسی تمامی سبزی‌زارهای ایران و به دنبال آن تبریز، آلوده بودن آن‌ها به انواع میکروب‌ها و انگل‌هاست.

از جمله می‌توان به آلودگی‌های باکتریایی مانند سالمونلا (یکی از عوامل اسهال باکتریایی) ویبریا (عامل وبا، بیشتر در تابستان) تک‌یاخته‌های انگلی مانند آمیب و بالانتیدیوم (عوامل اسهال انگلی) کرم‌ها مانند اکسیور (کرمک) آسکاریس، فاسیولا (بیشتر در شمال ایران) تنیاساژیناتا و اکینوکوکوس (در انسان به فرم کیست هیداتیک) اشاره کرد.

هر کدام از این بیماری‌ها در صورت ورود به بدن، مشکلات عدیده‌ای را برای فرد ایجاد خواهند کرد. اما دلیل آلوده بودن سبزی‌زارها چیست و اصولاً آلودگی از کجا می‌آید؟

سبزی‌زارهای منطقه‌ی حکم‌آباد تبریز (عکس از هادی ناصری)

دکتر فرضی علت را این‌گونه می‌بیند: «از نظر آلودگی، سبزی در محل کشت به دو راه عمده آلوده می‌شود. راه اول مستقیم است. یعنی انسان یا حیوان (علی‌الخصوص سگ) در محل کشت یا نزدیک به آن مدفوع کند و آلودگی با آب یا باد یا توسط دیگر عوامل مکانیکی به سایر نقاط منتقل شود.»

او ادامه می‌دهد: «راه دوم یا غیرمستقیم که بیشتر صورت می‌گیرد، استفاده از فاضلاب یا همان کود انسانی برای آبیاری و تغذیه‌ی سبزی است.»

از دکتر می‌پرسم: «چند وقتی است که آبیاری با فاضلاب در تمام نقاط ایران ممنوع شده است. آیا این امر موجب کاسته‌شدن آلودگی نمی‌شود؟»

دکتر پاسخ می‌دهد: «بله، در ابتدا آلودگی کم شد؛ اما به دلیل این‌که پس از مدتی دوباره و پنهانی استفاده از کود رایج شد، آلودگی هم به تبع آن بالا رفت.»

دکتر فرضی در مورد آلودگی‌های حال حاضر در تبریز می‌گوید: «تبریز پس از نواحی حاشیه دریای مازندران یکی از کانون‌های بیماری‌های انگلی به شمار می‌رود. در زمان حاضر بیشترین آلودگی مربوط به آلودگی‌های انگلی مثل تنیازیس (آلودگی با کرم تنیاساژیناتا) و کیستی مثل اکینوکوکوزیس (کیست هیداتیک) است که سیر صعودی دارد. ما در هر ماه ۵ الی ۱۰ مورد عمل (۸ تا ۱۰ درصد کل اعمال جراحی استان) جداسازی کیست داریم.»

منطقه‌ی حکم‌آباد از مناطق قدیمی و فقیرنشین تبریز و محل اصلی سبزی‌زارهای این شهر است. سری به این منطقه زدم و با چند تن از اهالی و سبزی‌کاران گفتگو کردم.

سبزی‌زارهای منطقه‌ی حکم‌آباد تبریز (عکس از هادی ناصری)

از یک سبزی‌کار در مورد علت استفاده از کود انسانی پرسیدم. وی در پاسخ‌ گفت: «‌کود و فاضلاب بیشتر در دسترس‌اند و ارزان‌ترند. البته الان دیگر اجازه‌ی استفاده از فاضلاب را نمی‌دهند؛ ولی ما کم و بیش استفاده داریم.»

‌پرسیدم: «کود انسانی را از چه طریق تهیه می‌کنید؟» پاسخ می‌دهد: «دلالانی هستند که با ماشین‌های تخلیه چاه برایمان می‌آورند.»

مرد مسن دیگری که سبزی‌کار است، از برخورد اداره بهداشت می‌گوید: «اداره بهداشت، شدید برخورد می‌کند؛ اما چاره‌ی دیگری نداریم. کود شیمیایی خیلی گران است و پیدا نمی‌شود و کود حیوانی هم به مقدار کافی در اختیارمان نمی‌گذارند. مجبوریم از کود انسانی استفاده کنیم.»

سؤال می‌کنم: «سلامتی مردم برای شما مهم نیست که محصول آلوده به دست‌شان می‌دهید؟» جواب داد: «تقصیر ما نیست. باید مقامات کمک کنند.»

حسن، یکی از اهالی حکم‌آباد در رابطه با سگ‌ها و حیوانات ولگرد معتقد است: «بیشتر شب‌ها، سگ و بقیه حیوانات ولگرد ‌وارد زمین‌ها می‌شوند و صاحبان زمین اقدامی برای حصارکشی یا معدوم کردن آن‌ها نمی‌کنند.»

او می‌افزاید: «شهرداری چندین نوبت با تفنگ سگ‌ها را کشته، اما فایده‌ای نکرده است.»

سرمدی، صاحب یک سبزی‌زار در مورد حصارکشی عنوان می‌کند: «حصارکشی برای ما صرفه اقتصادی ندارد. مگر یک تکه زمین چه قدر درآمد دارد که بدهیم برای حصار؟»

لازم به توضیح است که یکی از اقدامات شهرداری و مرکز بهداشت تبریز توقیف خودروهای حمل فاضلاب مشاهده شده در مجاورت مزارع سبزی است که می‌تواند قدم مؤثری در جهت کاهش آلودگی قلمداد شود.

طی سال‌های اخیر، کارگاه‌های تولید سبزی بهداشتی برپا شده‌اند که محصول تولیدی خود را در بسته‌بندی‌های استاندارد و با رعایت بهداشت به بازار مصرف عرضه می‌کنند؛ اما توصیه می‌شود سبزی پیش از مصرف ضدعفونی شده و یا به صورت کاملاً پخته مصرف شود.

برای ضدعفونی کردن می‌توان از نمک، پرکلرین و یا سایر ضدعفونی کننده‌های موجود در بازار استفاده کرد.

کیست هیداتیک (منبع:‌)

کمی بیشتر در مورد کیست هیداتیک:

«کیست هیداتیک» فرم نابالغ کرم اکینوکوکوس گرانولوزوس (Echiococcus Granulosos) است. این انگل، کوچک‌ترین کرم نواری حائز اهمیت در پزشکی، در داخل روده‌ی باریک سگ و گوشتخواران وحشی چون روباه، گرگ و شغال زندگی می‌کند.

کیست هیداتیک یا حالت لاروی این کرم در بدن میزبانان واسط یعنی انسان و علف‌خواران تشکیل می‌شود و قطر آن از چند میلی‌متر شروع شده و تا ۲۵ سانتیمتر نیز می‌رسد.

کرم‌های نواری به صورت بند بند هستند و این بندها پس از بارور شدن از کرم جدا شده و با مدفوع سگ دفع می‌شوند. بندهای پر از تخم در محیط پاره شده و تخم‌ها آزاد می‌شوند. انسان با خوردن سبزیجات و علفخواران با خوردن علوفه‌ی آغشته به این تخم‌ها آلوده می‌شوند.

تخم‌های جنین‌دار پس از ورود به دستگاه گوارش میزبان تحت تأثیر آنزیم‌ها دیواره‌ی خود را از دست می‌دهند و جنین‌های آزاد شده پس از عبور از دیواره روده وارد جریان خون شده و به کبد رفته و در آن‌جا تشکیل کیست می‌دهند.

60 درصد کیست‌ها در کبد و اگر جنین کرم بتواند از کبد عبور کند، 20 درصد در ریه و 20 درصد دیگر در سایر بافت‌ها ایجاد خواهند شد. به جز بافت‌های غیرزنده مانند ناخن و تا حدودی مو، کیست در تمامی ارگان‌های بدن می‌تواند تشکیل شود و درون هر کیست، ممکن است هزاران عدد لارو وجود داشته باشد.

کیست هیداتیک در انسان یک بیماری پراهمیت و مهلک شناخته می‌شود. به بیماری ناشی از این کیست هیداتیدوزیس گفته می‌شود که علایم آن بسته به محل تشکیل کیست بسیار متغیر است. برای مثال تشکیل کیست در کبد موجب نارسایی‌های کبدی از جمله هپاتیت، دردهای شدید کبدی، تورم و انسداد مجاری صفراوی و یرقان خواهد شد.

تشکیل کیست در کلیه نارسایی و به دنبال آن اورمی (افزایش میزان اوره خون) را موجب می‌شود. در دستگاه عصبی مرکزی (CNS) تشنج، صرع و غش بروز می‌نماید و در ریه علایم به صورت تنگی نفس به دلیل کاهش ظرفیت تنفس ناشی از فشار کیست به حبابچه‌های ریوی، سرفه‌های مرطوب همراه با خلط و تغییر صداهای تنفسی است.

کیست‌ها سرشار از مایعات و آب هستند و در برخی مواقع ممکن است در ریه پاره شده و باعث خفگی انسان شوند. به دلیل این‌که علایم هیداتیدوزیس با علایم بسیاری از بیماری‌ها قابل اشتباه است، از روش‌های دیگری مانند سونوگرافی و سی‌تی‌اسکن برای تشخیص استفاده می‌کنند.

برای درمان در گذشته بیشتر از داروهای ضد انگلی مثل آلبندازول استفاده می‌شد که به دلیل کم‌اثر بودن بر کیست، تجویز آن‌ها در این مورد محدود شد. تنها روش درمانی مؤثر و مفید جراحی به روش انجماد (Cryosurgery) است. در این روش با قرار دادن ابزارهای حاوی ازت مایع (با دمای منفی ۱۹۶ درجه سانتیگراد) در اطراف کیست، آن را منجمد و به راحتی جدا می‌کنند.

اگر کیست منجمد نشود، ممکن است در حین جراحی پاره شده و لاروها به سایر اندام‌ها به خصوص بین مهره‌های ستون فقرات گسترده شوند. به این حالت متاستاز کیست گفته می‌شود که مانند سلول‌های بدخیم سرطانی به دیگر اندام‌ها پخش می‌شود.

بهترین راه مقابله با این بیماری، اجتناب از دست‌زدن به سگ‌های مشکوک و ولگرد است. از خوردن سبزیجات نامطمئن از نظر بهداشتی باید پرهیز کرد. پختن کامل غذا و سبزیجات، تخم کرم را نابود می‌کند.

نباید این نکته را نیز فراموش کرد که تخم کرم اکینوکوکوس، می‌تواند در شرایط عادی و با رطوبت کافی تا دو سال در محیط به صورت فعال باقی بماند.