هدایایی که زندگی ساکن به ما می‌دهد

هادی ناصری

زندگی سرشار از حرکت‌هاست. از حرکت موجودات زنده گرفته تا موجودات بی‌جان مانند آب روان. آب روان اگر از حرکت باز ایستد تبدیل به مردابی می‌شود که تا خشک شدن و نابودی، فاصله‌ی کوتاهی دارد. موجود زنده نیز از این امر مستثنی نیست و سکونش با پوسیدن و نیستی‌اش رقم خواهد خورد.
بی‌تحرکی و روش‌های غلط زندگی که از ماشینی شدن بشر ناشی شده است، گرفتاری‌های متعددی را برای او رقم می‌زند از جمله پدیده‌ای به نام «سندرم متابولیک».

اما پیش از هر چیز به تعریف سندرم اشاره می‌کنیم. سندرم (Syndrome) یا نشانگان همانطور که پیداست عبارت است از مجموعه علائم و نشانه‌های بالینی و مشخص که هم‌زمان اتفاق می‌افتند و وقوع آنها آغاز یک بیماری یا ناهنجاری را هشدار می‌دهد. با این تعریف به بررسی سندرم متابولیک می‌پردازیم.

سندرم متابولیک (Metabolic Syndrome) مجموعه‌ای از ناهنجاری‌های بالینی و جسمی است که خطر ابتلا افراد به بیماری‌های قلبی - عروقی و دیابت را بالا می‌برد. سندرم متابولیک به خودی خود بیماری نیست بلکه مجموعه‌ای از ویژگی‌های نامطلوب ناشی از عادات و زندگی نادرست است.
استفاده از عبارت سندرم متابولیک به دهه‌ی ۱۹۵۰میلادی بر‌می‌گردد اما در دهه‌ی هفتاد میلادی برای توضیح اثرات نامطلوبی که به همراه دیابت ظهور می‌یابد کاربرد آن رواج یافت. این پدیده اولین بار در دهه‌ی ۱۹۲۰ گزارش شد.

سندرم متابولیک از راه‌های متفاوت دسته‌ها و جمعیت‌های بزرگی از افراد را درگیر می‌کند. در برخی مطالعات شیوع در آمریکا در حدود ۲۵ درصد جمعیت (بیش از ۴۷ میلیون نفر) را دربرگرفته است. همچنین بیماری با علائم مشابه انسانی در اسب نیز مشاهده شده است که در مورد اثرات یکسان در انسان و اسب اطلاعی در دست نیست.

مطالعات نشان داده‌اند که افراد مبتلا به سندرم متابولیک بین سه تا پنج برابر بیشتر از افرادی که به این سندرم دچار نشده‌اند، دچار حملات قلبی می‌شوند. این سندرم تحت عناوین مختلفی همچون سندرم ایکس (Syndrome X)، سندروم مقاومت به انسولین، سندرم چاقی، سندرم ریون (Reaven’s Syndrome) بیان می‌شود. این سندرم را در استرالیا CHAOS می‌نامند.

قطر چربی دور شکم یکی از علایم این سندرم است.

عوارض و علائم

- افزایش قطر چربی دور شکم یا چاقی مفرط ناحیه‌ی شکم
افزایش قند خون ناشتا (حالتی که فرد حداقل هشت ساعت پیش از نمونه‌گیری خون هیچ غذایی مصرف نکرده باشد)، دیابت قندی نوع دو، مقاومت به انسولین

- فشار‌خون بالا

- افزایش تری‌گلیسیرید (چربی خون)

- کاهش HDL یا چربی مفید خون

- افزایش اسید‌ اوریک

در حقیقت بارزترین علامت این سندرم؛ افزایش قطر چربی دور شکم است. از دیگر علائم و بیماری‌های مرتبط می‌توان به سندرم کبد چرب (حالتی که به دلیل افزایش و تجمع چربی در کبد کار طبیعی آن مختل می‌شود)، کیست‌های چندگانه‌ی تخمدان، هموکروماتوزیس یا افزایش آهن خون و خال‌های پوستی سیاه‌رنگ اشاره کرد.

چه کسانی با این سندرم درگیر می‌شوند؟

سازمان بهداشت جهانی (WHO) اولین نهادی بود که برای این سندرم تعریف ارائه کرد. برپایه‌ی این تعریف افرادی که از موارد زیر با دست کم سه مورد آن درگیر شده باشند مبتلا به سندرم متابولیک هستند:
چربی اضافه‌ی دور شکم: در مردان حداکثر اندازه‌ی قابل قبول برای دور شکم ۴۰ اینچ، معادل تقریباً ۱۰۰ سانتی‌متر و برای زنان ۳۵ اینچ، معادل ۸۸ سانتی‌متر است. بالاتر از این مقادیر خطر ساز است.

افزایش قند خون ناشتا: قند خون نرمال در حالت ناشتا بین ۷۰ تا ۱۱۰ میلی‌گرم در دسی‌لیتر است و فردی که قند خون ناشتایش بیش از ۱۱۰ میلی‌گرم بر دسی‌لیتر است یک قدم دیگر به سمت سندرم متابولیک بر می‌دارد.

افزایش چربی خون: حداکثر میزان قابل قبول تری‌گلیسیرید در خون یک فرد ۱۵۰ میلی‌گرم بر دسی‌لیتر است. بالاتر از این مقدار برابر است با درگیری با سندرم متابولیک.

کاهش چربی مفید خون (HDL): اچ‌دی‌ال نوعی کلسترول است که افزایش آن برای بدن مفید است. کاهش این نوع چربی برابراست با افزایش خطر بیماری‌های قلبی-‌عروقی و سندرم متابولیک.

فشار خون بالا: اگر فشار خون از رقم ۱۴۰ روی ۹۰ میلی‌متر جیوه یا به زبان عامیانه ۱۴ روی ۹بالاتر برود عامل خطر آفرین محسوب می‌شود.

چرا مبتلا می‌شویم؟

وقایع و دلایل بروز سندرم ناشناخته‌اند. بیشتر افراد مبتلا؛ سالخورده، چاق، کم تحرک و دارای درجه‌ای از مقاومت به انسولین هستند. مهمترین عوامل موثر ابتلأ در واقع تحرک، سابقه‌ی ژنتیکی و شیوه‌ی زندگی هستند.
در اینکه چاقی و یا مقاومت به انسولین علت سندرم متابولیک است یا محصول جنبی ناهنجاری متابولیکی، اختلاف نظر وجود دارد. در این میان آزاد شدن برخی واسطه‌های التهابی همچون اینترلوکین‌ها و فیبرینوژن، موجب دامن زدن التهاب در کل بدن می‌شوند. برخی محققان نیز ناهنجاری سوخت و ساز و در پی آن افزایش اسید اوریک ناشی از فروکتوز (نوعی قند) رژیم غذایی را عامل دیگری برای پیدایش سندرم متابولیک می دانند.

مصرف حدود ۵۰۰ سی‌سی شیر یا سایر فرآورده‌های لبنی خطر ابتلا به سندرم متابولیک را به نصف می‌رساند.

پیشگیری

راه‌های گوناگونی برای پیشگیری از ابتلأ یا پیشرفت این سندرم پیشنهاد شده است. یکی از این راه‌ها افزایش تحرک (برای مثال پیاده‌روی روزمره و منظم به مدت ۳۰ دقیقه) و داشتن رژیم غذایی سالم و کم کالری است.

بر اساس نتایج بسیاری از مطالعات انجام شده، در پیش گرفتن شیوه‌ی مناسب زندگی بهترین راه پیشگیری از ابتلأ به این سندرم است. مطالعه‌ای در سال ۲۰۰۷ بر روی ۲۳۷۵ نفر از مردان بالای ۲۰ سال و در معرض ابتلأ نشان داد مصرف حدود ۵۰۰ سی‌سی شیر یا سایر فرآورده‌های لبنی، خطر ابتلأ به این سندرم به نصف می‌رساند.

آنچه که به وضوح از بیماری‌های ناشی شده از این سندرم می‌توان دریافت؛ نقش استرس است. استرس در بالا رفتن فشار و قند خون، برهم خوردن تعادل چربی خون و افزایش چربی مضر (LDL) و کاهش چربی مفید (HDL) خون نقش دارد. پس با کاهش استرس می‌توان خطر درگیری با این سندرم را به میزان قابل توجهی کاهش داد.

مقاومت به انسولین حالتی است که در آن مقدار انسولین تولید شده در بدن برای ایجاد واکنش و پاسخ مناسب در سلول‌های چربی، عضلانی و کبدی ناکافی است. مقاومت به انسولین بر روی تولید چربی‌ها اثر منفی دارد و باعث افزایش چربی مضر خون و تری‌گلیسیرید و کاهش چربی مفید خون می‌شود. همچنین مقاومت به انسولین برداشت گلوکز از خون توسط سلول‌های عضلانی و ذخیره‌ی آن در کبد را کاهش داده که این امر موجب بالا رفتن قند خون می‌شود. آزمایش برای سنجش گلوکز، تری‌گلیسیرید و کلسترول خون به‌‌طور منظم و کنترل فشار خون از دیگر نکات پیشگیری است.

پیاده‌روی روزانه و منظم به مدت ۳۰ دقیقه می‌تواند از ابتلا به سندرم متابولیک جلوگیری کند.

درمان

همان‌طور که در مبحث پیشگیری هم بیان شد، اولین و بهترین راه جلوگیری از بروز سندرم متابولیک تغییر شیوه‌ی زندگی و بهبود کیفی آن است اما به هر ترتیب درمان دارویی نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد. البته باید توجه داشت که سندرم‌ها با توجه به تعریف آنها درمان قطعی دارویی ندارند و داروهای تجویز شده تنها به برطرف کردن علامت‌ها می‌پردازند. در پزشکی به این نوع درمان؛ «درمان حمایتی» یا «علامتی» می‌گویند.

معمولاً بیماری‌های بروز یافته در سندرم متابولیک جداگانه درمان می‌شوند. برای درمان فشارخون از داروهای مدر و همچنین داروهای معمول کاهنده‌ی فشارخون استفاده می‌شود.
داروهای مرتبط با کلسترول هنگامی‌که چربی مضر (LDL) و تری‌گلیسیرید افزایش یابند و یا چربی مفید خون (HDL) کاهش یابد مورد استفاده قرار می‌گیرند. برای درمان افزایش قند خون هم در مصرف داروهای پایین آورنده‌ی قند خون چون مت‌فورمین (Metformin) اظهار نظرهای متفاوتی وجود دارد که البته تجویز این داروها برای این سندرم از طرف سازمان غذا و داروی آمریکا (FDA) تاکنون مورد تأیید قرار نگرفته است. برای مطالعه‌ی بیشتر در مورد قندخون و دیابت به مطلب زیر مراجع کنید:

وقتی بدن می پوسد

-------------------
منابع:

انجمن قلب آمریکا

می او کلینیک

سازمان سلامت ملی آمریکا

لب تستز آن‌لاین

ژورنال پزشکی آمریکا (جاما)

ویکی‌پدیا

دکتر محمدرضا رجبی‌شکیب، مقاله «بیماری خطرناکی که فقط کمربند آن را نشان می‌دهد»، روزنامه‌ی جام جم، ویژه نامه‌ی کاشف، شماره‌ی ۵۹؛ صفحه‌ی ۱۳.