| رادیو زمانه > خارج از سیاست > نجوم > آن هنگام که غول‌ها می‌خروشند | ||
آن هنگام که غول‌ها می‌خروشند
هادی ناصری۳۸ هزار و ۵۰۰ سال پیش بر پهنه‌ای میان دریای مازندران و دشت کویر، آن زمانی که هنوز رشته کوه البرز در اوایل جوانی خود به سر می‌برد، فوران عظیمی از گدازه و خاکستر و گاز ایجاد شد و در طی مدتی نه چندان کوتاه مخروط منظمی شکل گرفت که امروزه آن را به نام «دماوند» می‌شناسیم.
دماوند، که به عنوان بلندترین کوه ایران و بلندترین آتشفشان خاورمیانه شناخته میشود، در بخش لاریجان شهرستان آمل در استان مازندران قرار دارد.ارتفاع این پدیده‌ی آتشفشانی در منابع مختلف از ۵۵۴۳ تا ۶۴۰۰ متر و ارتفاع کاربردی آن ۵۶۱۰ متر ذکر شده است. هنگامی که هوا پاکیزه و آفتابی باشد دماوند ازتهران، ورامین، قم و همچنین کرانه‌های دریای مازندران پیداست. دماوند یک کوه آتشفشانی مطبق است که در دوران چهارم زمین‌شناسی تشکیل شده و نسبتا جوان است. فعالیت‌های آتشفشانی این کوه محدود به تصعید گازهای گوگردی و آخرین فعالیت آن در هنگام تشکیل بوده است. در هفتم بهمن و دوم اسفند ماه سال ۱۳۸۵ گزارش‌هایی مبنی بر خروج دود و گوگرد از دهانه‌ی آتشفشان و همچنین بالا رفتن محسوس دما و سیاه شدن آب چشمه‌ی منطقه‌ی «آب اَسک»، نگرانی از فوران این کوه خاموش را رقم زد. بلافاصله پس از وصول گزارش‌ها، تیم‌های زمین‌شناسی منطقه را به‌دقت زیر نظر گرفتند. علت سیاه شدن آب چشمه بنا به گفته‌ی مهندس بلورچی، رییس گروه زمین شناسی مهندسی سازمان زمین‌شناسی، ترکیب اکسید گوگرد با آب چشمه به علت افزایش دمای آب است. مجموع این عوامل می‌توانست زنگ خطری به نشانه‌ی آغاز فعالیت آتشفشان خفته‌ی دماوند باشد مشروط بر این‌که بروز این نشانه‌ها ادامه پیدا می‌کرد. در حال حاضر همه چیز تقریبا به حالت عادی برگشته است اما دماوند همانند سایر آتشفشان‌های ایران در مرحله‌ی «فومرولی» یا استراحت قرار دارد و امکان دوباره فعال شدنش پس از این مدت طولانی بسیار زیاد است. هرچند این کوه با تهران فاصله‌ای ۶۹ کیلومتری دارد اما فعالیت مجدد این مخروط که نوع آن انفجاری-گدازه‌ای‌ست در صورت وقوع بسیار نگران کننده است. در صورت فعالیت دوباره‌ی دماوند، حجم گدازه‌ی آن به قدری خواهد بود که تا شعاع ۵۰۰۰ متری اطراف خود را پر کند و موج خاکستر آن تا شعاع بیش از ۸۰ کیلومتری را درنوردد. این موضوع موجب شد تا نظری کوتاه به فعالیت و پیشینه‌ی برخی آتشفشان‌های مهم ایران، که دماوند را نیز شامل میشود، و همچنین برخی آتشفشان‌های جهان و منظومه‌ی خورشیدی بیفکنیم.
ایران
۱ـ سبلان: سبلان (یا در زبان آذری: ساوالان) مانند دماوند یک آتشفشان نیمه فعال و در مرحله‌ی استراحت است. مکان آن در شمال غرب ایران و در استان اردبیل است. سبلان سومین قله‌ی بلند ایران با ارتفاعی در حدود ۴۸۱۱ متر است که در بالای قله‌ی خود دریاچه‌ای کوچک دارد که در زمستان‌ها یخ‌زده است. سبلان به‌خاطر آبگرم‌های طبیعی اطراف خود و طبیعت تایستانی زیبا و پیست اسکی معروف «آلوارس» مورد توجه گردشگران داخلی و خارجی‌ست. از مهم‌ترین مناطقی که برای استفاده از آبگرم میتوان نام برد منطقه‌ی «سرعین» در نزدیکی شهر اردبیل است که در تمام ایام سال، به‌خصوص فصل سرد، میزبان سیل عظیمی از گردشگران است.
۲ـ سهند: در آذربايجان چندين رشته كوه جوان آتشفشانی وجود دارد كه سهند از جمله آنهاست كه در شمال شهر مراغه و در جنوب شهر تبريز در استان آذربایجان شرقی قراردارد. كوهستان سهند، پس از سبلان، يكی از مهم‌ترين برجستگی‌های آذربايجان و از جمله معروف‌ترين كوه‌های آتشفشانی خاموش ايران است. سهند در پنجاه كيلومتری جنوب تبريز و در شمال مراغه قرار گرفته است. رشته كوه سهند از چندين قله‌ی آذرين كه همه‌ی آنها ارتفاعی بیش از ۲۰۰۰متر دارند، تشكيل شده است كه معروف‌ترين اين قله‌ها عبارتند از: سهند، جام، سلطان داغی، كمال، ليقوان داغی، كندوان و قافلانکوه (داغ در زبان آذری به معنی کوه است). قله‌ی منفرد و آتشفشانی سهند (با نام محلیِ قوچ گلی داغی) شبيه كوه‌هايی چون آرارات و سبلان است و ارتفاع آن ۳۷۰۷ متر است. سهند در ميان جلگه‌ی آذربايجان قرار دارد و در خط فاصل بين دو توده‌ی ارمنستان و البرز به وجود آمده است. در دره‌ها و تنگه‌های كوهستانی سهند رودخانه‌های پر آب وجود دارد كه اكثر آنها به طرف دو آبگير مهم آذربايجان يعنی «درياچه‌ی اروميه» و «دره قزل اوزن» جريان دارند. از مکان‌های توريستی اين منطقه پيست اسكی سهند است كه دركوهپايه‌ی قله‌ی كمال قرار دارد و از جمله بزرگ‌ترين پيست‌های خاورميانه است.
۳ـ الوند: الوند یکی دیگر از قله‌های بلند آتشفشانی ایران واقع در استان همدان است. ارتفاع الوند ۳۵۸۰ متر و از شمال غرب به کوه «خدابنده لو» در سنندج و کوه «چهل چشمه» در استان کردستان و از جنوب به شهرستان تویسرکان و از شمال به شهرستان همدان و از شرق به کوه‌های «قزل داغ» در استان مرکزی متصل است. الوند در انشعابات شرقی رشته کوه زاگرس مرکزی و در پهنه‌ای به وسعت ۱۳۷۵ کیلومتر مربع قرار دارد و عمر آن به دوران چهارم زمین‌شناسی باز می‌گردد.
۴ـ تفتان: تفتان در ۵۰ کیلومتری شمال شهرستان خاش و ۹۹ کیلومتری جنوب شرقی شهرستان زاهدان در استان سیستان و بلوچستان قرار دارد. ارتفاع این کوه از سطح دریا ۳۹۴۰ متر و نسبت به زمین‌های اطراف ۲۰۰۰ متر است. این آتشفشان چندلایه دارای دو قله‌ی مجزاست که قله‌ی جنوب شرقی تا اندازه‌ای شکل مخروطی خود را حفظ کرده است. دهانه‌ای با شیب تند در دامنه‌ی جنوبی قله‌های این آتشفشان وجود دارد که قسمتی از آن به وسیله‌ی انفجار شدید و فرسایش‌های بعدی تخریب شده است. از دیواره‌هایی که شیب تند دارند ستون‌های دود زرد و سفید سوت‌زنان بالا می‌آیند و همراه با ستون‌هایی از دود که از بلندترین قله بیرون می‌آیند ابر سفیدی را تشکیل می‌دهند که از فاصله‌ی ۱۰۰ کیلومتری به‌خوبی مشخص است. گدازه‌های تفتان مساحتی معادل ۱۳۰۰ کیلومتر مربع را زیر پوشش دارند.
۱ـ اِتنا: آتشفشان اِتنا (Etna) در شمال شرقی جزیره‌ی سیسیل در کشور ایتالیاست که از مرتفع‌ترین کوه‌های اروپاست و ۳۳۵۰ متر از سطح دریا ارتفاع دارد. اتنا تاکنون بیش از صد بار طغیان کرده است و نخستین فعالیت آن در زمان فیثاغورث، ریاضیدان مشهور، بوده است. این کوه در سال ۱۱۸۳ میلادی بار دیگر آتشفشانی کرد و ۵۱هزار نفر را به دیار نیستی فرستاد و از یازدهم مارس تا یازدهم ژوئیه‌ی سال ۱۶۶۹ میلادی نیز بر اثر فوران ۲۰۰۰ تن و در سال ۱۶۹۳ میلادی ۱۸هزار تن هلاک شدند. طغیان‌های اتنا هر سه تا پنج سال تکرار می‌شوند. بر اثر آتشفشانی‌های مزبور، اغلب کرانه‌های «کاتان» دچار ویرانی شده‌اند. قطر قاعده‌ی این آتشفشان حدود ۴۵ کیلومتر و قطر دهانه‌ی اصلی آن ۵۰۰ متر است. قله‌ی اِتنا حدود ده ماه از سال پوشیده از برف است. در سال ۱۹۰۸ میلادی در آبراه «مِسینا» زمین‌لرزه‌ای بر اثر وقوع فعالیت‌های آتشفشانی رخ داد که تعداد ۸۳هزار تن را از بین برد. در نهم مه سال ۲۰۰۷ این آتشفشان برای چندمین بار در این سال فعال شد و مواد مذاب از دهانه‌ی جنوب شرقی آن به سوی دشت «وله دل بووه» خارج گردید. همچنین همراه با این فعالیت، لرزش و صداهای مهیبی نیز به مدت ۱۰ ساعت به وقوع پیوست. این فعالیت هیچ‌گونه تلفات جانی در پی نداشت. سایر فعالیت‌های مهم اتنا در سال‌های ۹۱، ۹۲، ۲۰۰۰، ۲۰۰۱ و ۲۰۰۲ به وقوع پیوسته‌اند. ۲ـ هاوایی: آتشفشان‌های جزاير هاوايی در اقيانوس آرام قرار دارند و فعال‌ترين آتشفشان‌های دنيا به شمار می‌آيند. در واقع مجمع‌الجزاير هاوايی جزايری آتشفشانی هستند که در امتداد خطی جنوب شرق - شمال غرب پراکنده‌اند. برای پيدايش اين آتشفشان‌ها تصور میشود که در داخل گوشته‌ی فوقانی زمین، نقطه‌ای بسيار گرم به پهنای تقريبی هزار کيلومتر وجود دارد. با توجه به حرکت و جابه‌جايی صفحه‌ی اقيانوس آرام که از روی اين نقطه جابه‌جا میشود و بنابراین در اين محل گرمای زيادی دريافت میکند، لذا ذوب میشود و آتشفشان‌های خطی، مانند جزاير هاوايی به وجود می‌‌آید. با توجه به قدمت سنگ‌های آتشفشانی که قديمی‌‌ترين آنها در حدود ۷۵ ميليون سال سن دارد، میتوان چنين نتيجه گرفت که قديمی‌‌ترين آتشفشان جزاير هاوايی در ۷۵ ميليون سال قبل، در نقطه‌ی فعلی هاوايی قرار داشته و طی اين مدّت از آن دور شده است.
آتشفشان المپوس مونس (Olympus Mons) در مریخ: بلندترین کوه‌های منظومه‌ی شمسی در مریخ قرار دارند. المپوس مونس و آسکرئوس دو کوه بلند این سیاره‌اند. المپوس مونس حدود ۲۷ کیلومتر ارتفاع دارد. (بیش از سه برابر ارتفاع اورست و بیش از دو و نیم برابر کوه موناکی). قطر قاعده‌ی این کوه ۵۵۰ کیلومتر است. کوه‌پایه‌ی المپوس صخره‌ای به ارتفاع ۸ کیلومتر است که دور تا دور کوه با شیب بسیار تندی قرار دارد. دلیل ارتفاع زیاد این آتشفشان، نبود دهانه‌های دیگر نزدیک کوه برای خروج گدازه به دلیل عدم فعالیت‌های «تکتونیک صفحه‌ای» همانند آنچه در زمین رخ می‌دهد و همچنین جاذبه‌ی ناچیز سطح مریخ است. فعالیت‌های آتشفشانی در المپوس و به‌طور کلی در مریخ، به میلیون‌ها و گاه به میلیاردها سال گذشته بر می‌گردد ولی مریخ از لحاظ آتشفشانی سیاره‌ای خاموش نیست. در مأموریت‌های فضایی اخیر به مریخ، چهره‌ی تازه‌ای از فعالیت‌های آتشفشانی سیاره نمایان شده است. در دامنه‌های المپوس (محدوده‌ای از دره‌ی مارینر)، دشت‌هایی از مواد مذاب منجمدشده یافت شده است که فقط چند میلیون سال از فوران آنها می‌گذرد. این پدیده نشان می‌دهد که فعالیت آتشفشانی در مریخ وجود دارد ولی با دوره‌ای دیرهنگام رخ می‌دهد.
قمر یو (IO) سیاره‌ی مشتری: درونی‌ترین قمر از اقمار گالیله‌ای مشتری و پس از قمر J2 وپیش از قمر اروپا واقع شده و شعاع آن ۱۸۲۰ کیلومتر است. یو در میان قمرهای گالیله‌ای متراکم‌ترین قمر است که چگالی آن با ماه برابری میکند. تا پیش از مأموریت ویجرها (Voyager 1&2) دانشمندان بر این باور بودند که سطح یو همانند سطح ماه از گودی‌های شهابی پوشیده شده است، اما فضاپیمای ویجر۱ نشان داد که سطح یو پف کرده و کما بیش قابل انعطاف است و نشانه‌ها و دهانه‌های فراوان آتشفشانی در آن وجود دارد. تصاویر ویجر ۱ نشان داد که رنگ قمر قرمز مایل به نارنجی‌ست و سرعت برخی از فوران‌های آن به بیش از یک کیلومتر درثانیه (سریع‌تر از فوران‌های اتنا) بالغ می‌گردد و ارتفاع فوران‌ها به ۷۰ تا ۳۰۰ کیلومتر می‌رسد. آخرین کاوش‌ها از فضاپیمای گالیله دهانه‌های آتشفشانی سطح یو را به حدود ۵۰۰ عدد رساند. این آمار با توجه به این‌که مساحت سطح یو برابر با مجموح مساحت سطح قاره‌ی آمریکای شمالی و جنوبی‌ست فوق‌العاده است زیرا در سرتاسر زمین که بسیار بزرگ‌تر از سطح یو است، حدود ۶۰۰ آتشفشان فعال وجود دارد. طویل‌ترین ستون فوران ماده که توسط فضاپیمای گالیله در یو شناسایی شده است به بیش از ۵۰۰ کیلومتر می‌رسد.
 |
||
