مرتضی محجوبی و نوای مینیاتوری

محمود خوشنام

اشاره: در هفته‏های پیش، به آنها‏ که ستون فقرات برنامه‏ی «گل‏ها» را می‏ساختند و حضورشان برای دوام و استمرار برنامه ضروری بود، اشاره کردیم. حال می‏پردازیم به برخی از هنرمندانی که از نخستین روزها با برنامه‌ی «گل‏ها» همکاری داشتند و ساخته‏ها و نواخته‏های‏شان به‏طور مستمر بر جاذبه و اعتبار این برنامه می‏افزود.

ابوالحسن صبا، آموزگار بزرگ موسیقی، اگرچه در نخستین برنامه‏های «گل‌ها» شرکت داشت، ولی عمرش دوام نیاورد و یکی‌دوسالی پس از آغاز کار آن، به سرای باقی شتافت.

پس از او باید از زمره‏ی نخستین‏ها، از احمد عبادی، حسین تهرانی، لطف‏الله مجد، رضا ورزنده، حسن کسایی و مرتضی محجوبی یاد کرد.

در این میان، محجوبی از این بابت مقام برتر پیدا می‏کند که علاوه بر شیوه‏ی مخملی پیانونوازی، ذوق و قریحه‏‏ای غریب در آهنگسازی سنتی داشت.

در کنار مثلث خالقی، رهی و بنان، مربعی در «گل‏ها» به‏وجود آمد با عضویت محجوبی، رهی، مرضیه و بنان که کارش از نظر کمیت بر مثلث اول پیشی می‏گرفت. بی‏هیچ گزافه، دوسوم از آهنگ‏های «گل‏های جاویدان» و «رنگارنگ»، به‏ویژه در سال‏های نخستین، حاصل همکاری این مربع است.

مرتضی محجوبی در سال ۱۲۷۹ خورشیدی در خانواده‏ای هنردوست در تهران زاده شد. پدرش نی می‏نواخت و مادرش با پیانو آشنایی داشت. همین آشنایی مادر، مرتضی را از خردسالی شیفته‏ی پیانو ساخت.

پدر و مادر او را به شاگردی حسین‌خان هنگ‏آفرین فرستادند تا نزد او با مقدمات موسیقی ملی آشنا شود. او پس از آن نزد محمود مُفخم که خود پس از تار به پیانو روی آورده و به مهارت رسیده بود، به فراگیری پیانونوازی پرداخت.

چندی بعد پدر مرتضی کافه‏ای در خیابان لاله‏زار بنیاد کرد و پسرانش مرتضی و رضا ارکستر کوچکی برای کار در کافه به‏وجود آوردند.

در مهارت مرتضی، همین بس که در نوجوانی در کنسرتی که هنرمندانی چون مفخم و اسماعیل‏زاده و حاجی‏خان ضربی در «سینما فاروس» خیابان لاله‏زار ترتیب داده بودند، شرکت جسته بود.

می‏گویند نواخته‏های مرتضی آن‏چنان وجد و جذبه‏ای آفریده که عارف قزوینی که در کنسرت حضور داشته، به‏پا خواسته و به خواندن پرداخته است.

مرتضی‌خان به خوبی از شیوه‏ی استاد خود محمود مفخم پیروی می‏کرد. ریزهای او روی پیانو که میراث تارنوازی استادش بود، ظرافت‏های بسیار داشت.

او تا بنیاد برنامه‏ی «گل‏ها» به شیوه‏‏های قدمایی می‏نواخت، ولی در محدوده‏ی برنامه‏ی «گل‏ها» ابتکاراتی در نواختن به‏کار بست که به‏مرور از ویژگی‏های کار او شد.

ریزهای او روی پیانو، به‌نوعی مینیاتور می‏ماند و قطع ‏و وصل‏های مخملی ملودی‏های فی‏البداهه‏‏ی او با ذات موسیقی سنتی سازگاری داشت.

در یک‏ کلام، پیانو که پیش از او دارای شناسنامه‏ی ایرانی شده بود، به همت او با سنت‏های دنیای تازه نیز به‏خوبی آشنایی پیدا کرد.

از میان ۲۲ تصنیفی که از مرتضی محجوبی ضبط و پخش شده‏اند، اینها شهرت بیش‌تری یافته‏اند: نوای نی، کاروان، من از روز ازل، من بی‏دل و چه شب‏ها.

غلامحسین بنان و مرضیه، خوانندگان عمده‌ی آفریده‏های او بودند. می‏گویند متن تصنیف‏هایی از او به‏جامانده که به خط ابتکاری خود، شبیه نوعی سیاق نوشته شده‏اند. باید کسی همتی کند و آنها را به خط بین‏المللی برگرداند و تنظیم و تدوین کند.

مرتضی محجوبی، از قضای روزگار، در همان سالی که داوود پیرنیا سرپرستی «گل‏ها» را رها کرد، یعنی در سال ۱۳۴۴، در ۶۵ سالگی چشم از جهان فروپوشید.