از پشت دیوارهای خاطره

محمود خوشنام

در جریان تحولات دهه‌های ۲۰ و ۳۰؛ سه تن از ترانه‌سرایان هستند که کمابیش شیوه‌هایی نزدیک به‌ هم در کار ترانه برگزیده‌اند؛ وجه مشترک کار آن‌ها دو ویژگی است، نخست آن‌که نگاهی فراتر از شمع و گل و پروانه به فضای پیرامون خود افکنده‌اند و دوم آن‌که هر سه به خیال‌پروری و تصویرپردازی روی آورده‌اند.

پیش‌تر از دو تن از ایشان به نام‌های اسماعیل نواب صفا و رحیم معینی کرمانشاهی سخن گفتیم، اینک از بیژن ترقی می‌گوییم که متن‌های ترانه‌ای بسیاردل‌پذیری از او باقی مانده‌است.

بیژن ترقی در اسفند ماه ۱۳۰۷ در تهران و در خانواده‌ای اهل کتاب و کتاب‌داری زاده شد. پدر و پدربزرگش هر دو از ناشران وکتاب‌سازان ایران بودند، بیژن نیز پس از مرگ پدر اداره میراث او را که کتاب فروشی خیام باشد برعهده گرفت.

پرورش در محیط کتاب‌خانه‌ای او را به فرهنگ‌ها، لغت‌نامه‌ها و دیوان‌های شعری علاقه‌مند ساخت و طبع او را از جوانی به سبب معاشرت خانواده با شاعران معروف به سوی شعر و غزل سوق داد که دست‌آورد آن علاوه برچاپ دیوان‌های صائب تبریزی و کلیم کاشانی، مجموعه شعرهای خود او با عنوان سرود برگ‌ریزان بود.

بیژن ترقی

گمان می‌کنیم آشنا شدن بیژن ترقی با پرویز یاحقی در سال ۱۳۳۶ او را به سوی ترانه کشانده باشد. ترانه‌های خاطره‌انگیز بسیاری، دست‌آورد این آشنایی و همکاری است. بیژن ترقی با علی تجویدی و همایون خرم نیز همکاری داشته و متن‌های زیبایی بر آهنگ‌های آنان نهاده‌است.

خود او گفته است که کلا بر «۳۰۰» آهنگ از نام‌آوران موسیقی شعر نهاده که شماری از آن‌ها در برنامه فاخر گل‌ها به اجرا در آمده‌است.

اما در میان ترانه‌هایی که از همکاری بیژن ترقی و پرویز یاحقی پدید آمده، سه ترانه: «می‌زده»، «افسانه محبت» و «بیداد زمان»، که به‌دلیل مشابهت‌ها می‌توان آن‌ها را تریلوژی این دو به شمارآورد، ارزش‌های ویژه متنی و موسیقایی دارند.

پرویز یاحقی اهل سازآرایی‌های رنگین و جذاب است که با تصویرسازی‌های بیژن ترقی سازگاری پیدا می‌کند و همین هماهنگی سبب موفقیت ترانه بیداد زمان شده‌است.

البته در این میان نباید از صدای شفاف مرضیه غافل ماند که متن را با جان و دل در می‌یابد و دل‌پذیرانه بازتاب می‌دهد، شمار زیادی از ترانه‌های بیژن و پرویز را مرضیه خوانده‌است.

دو کتاب دیگر نیز از بیژن ترقی به یادگار مانده، آتش کاروان و از پشت دیوارهای خاطره، اولی مجموعه‌ای از شعرها و ترانه‌های او را در بردارد و دومی شرح خاطرات او در قلمرو هنر و موسیقی آن سال‌ها است.

متن ترانه دیگری از بیژن ترقی که تصویرپردازی پررنگ‌تر و عاطفی‌تری دارد، بر روی آهنگی از علی تجویدی نشسته که آتش کاروان نام دارد، شاعر جدا ماندن خود از یاران را به جدا ماندن آتشی از کاروان مانند می‌کند.

آتشی که کوشش می‌کند شعله بکشد و به دنبال کاروان برود ولی توان این کار را ندارد و نفس‌های آخر را می‌کشد. بیژن طرقی پس از گذرداندن یک دوره طولانی بیماری در سرآغاز اردیبهشت ماه 1388 در تهران چشم از جهان فرو پوشید.