نشر آثار نایاب مرتضی حنانه در تهران

پژمان اکبرزاده

مرتضی حنانه که یکی از برجسته‏ترین چهره‏های هنر موسیقی سمفونیک ایران، صاحب آثار بسیاری است که از آن‏ها به ندرت چیزی می‏شنویم.

در گفت‏وگویی با سروش ریاضی، سردبیر مجله‏ی گزارش موسیقی، ابتدا از دلایل به فراموشی سپرده شدن آثار مرتضی حنانه پرسیدم:

چند نگرش در حوزه‏ی نقد در موسیقی وجود دارد که شامل آقای حنانه نیز شده است. بسیاری از دوستان و موسیقی‏دانان ما ظرفیتی را که باید در برابر نقد موسیقی داشته باشند، کم‏تر نشان می‏دهند. برخی نیز با ظرفیت بیشتری با نقد روبرو می‏شوند.

نقد آقای حنانه در خصوص موسیقی ایران به دهه‏های پیش از انقلاب برمی‏گردد. موسیقی‏دانانی که تحصیلاتی در اروپا و امریکا داشتند، نقطه‏نظرات آقای حنانه را گاهاً نمی‏پذیرفتند و می‏توان گفت نظرات ایشان را بسته می‏دانستند و این که یک موسیقی‏دان الزاما باید در هویت ایرانی و ملیتی خود گرفتار باشد.

در گفت‏وگویی که در یکی از شماره‏های مجله با آقای هرمز فرهت داشتیم، ایشان نیز این‏گونه تفکرات را بسته می‏داند و در کلیت کلام خویش، کار هنری را به ملیت وابسته نمی‏داند. بلکه کاری صرفا خلاقانه می‏بیند و لحن و کلام هر اثر هنری را نیز شاخص می‏داند.

اما آقای حنانه نسبت به این مساله، مقداری حساس‏تر بود و برخی نمی‏توانستند آن را بپذیرند.

یکی از جالب‏ترین کارهای این بار مجله‏ی گزارش موسیقی که همیشه همراه با یک سی‏دی منتشر می‏شود، انتشار یک سی‏دی از کارهای مرتضی حنانه است که در ایران تقریبا نایاب بود و علاقه‏مندان تنها نام این قطعات را در کتاب‏های موسیقی می‏خواندند و هیچ نمونه‏ی صوتی از این کارها شنیده نشده بود. این ضبط‏های آرشیوی را چگونه به‏دست آوردید و توانستید در این سی‏دی قرار بدهید؟

از طریق دوستانی که آرشیوی از قطعات آقای حنانه داشتند، مجموعه‏ای را گردآوری کردم. در حقیقت با حمایت این دوستان موفق به این کار شدیم. البته شاید حدود ۴۰ سال از ضبط این آثار گذشته باشد و به همین خاطر سطح کیفی ضبط آن‏ها پایین است.

به خصوص دو اثر مطرح آقای حنانه «کاکوتی» و «کاپریس» برای پیانو و ارکستر، هر دو اجرای زنده در فضای باز تخت جمشید در جشن هنر اول و دوم شیراز بوده است و با توجه به امکانات آن سال‏ها، ضبطی که موجود است، سطح کیفی بسیار پایینی دارد.

ولی در هر حال برای شیفتگانی که مایل بودند آثار آقای حنانه را بشنوند، اما کم‏یاب بود و در اختیارشان قرار نمی‏گرفت، این مجموعه می‏تواند غنیمت بسیار باارزشی باشد.

فرزند استاد حنانه، امیرعلی حنانه نیز در زمینه‏ی آهنگ‏سازی تحصیل کرد و در تهران فعال است. نقش ایشان در انتشار این شماره‏ی ویژه و همین‏طور گردآوری آثاری که در سی‏دی آمده است، چه بود؟

تنها یک گفت‏وگو با آقای امیرعلی حنانه داشتیم و ایشان نقشی در کمک معنوی نداشت. از جانب آقای امیرعلی حنانه فقط اجرای چند اثر پیانویی که توسط خود ایشان اجرا شده و به صورت سی‏دی در محل آموزشگاه به هنرجویانش عرضه می‏کند، در اختیار من نیز قرار گرفت.

ولی در خصوص آثار ارکسترال مرتضی حنانه، آثار موسیقی فیلم و هم‏چنین آثار موسیقی ارکستر فارابی، دیگر دوستان به من این کمک را کردند.

فکر می‏کنید، هم‏چنان کارهایی از استاد حنانه به صورت اجرا شده در آرشیوها مانده باشد که بشود آن‏ها را جست‏وجو کرد یا این که کارهای ضبط شده از ایشان همین نمونه‏هایی است که در سی‏دی قرار داده‏اید؟

می‏توان گفت که مطرح‏ترین آثار ارکستری ایشان، همین‏هایی هستند که در این سی‏دی موجود است. وگرنه اگر اثر دیگری موجود بود، قطعا اشاره‏ای می‏شد. در ابتدای همین ویژه‏نامه‏، کارنامه‏ و فهرست آثار ایشان را ذکر کرده‏ایم. برخی از این آثار حتا در اختیار خود آقای حنانه، زمانی که در قید حیات بودند، قرار نداشت. برای نمونه «سوئیت شهر مرجان» اصلا موجود نیست.

فکر می‏کنید علت آن چه بوده است؟

به گذشت زمان برمی‏گردد. مثلا سوئیت شهر مرجان در دهه‏ی ۳۰ شمسی اجرا شده است. از آن‏جا که در ایران متاسفانه هیچ‏گونه اهمیت و ارزشی برای آثار هنری قائل نیستیم، هیچ نمونه‏ی ضبط شده‏ای از آثاری که در آن دهه اجرا می‏شده، باقی نمانده است.

نُت کارها چطور؟

نُت برخی کارها موجود است و برخی نیز متاسفانه خیر. می‏توان گفت در اختیار ما قرار نگرفته و ما هم نیازی به آن آثار نداشتیم. اما بر حسب کنجکاوی و حس جست‏وجوگری خودم، دریافتم که «پارتی‏تور» برخی از این آثار در اختیار آقای امیرعلی حنانه قرار دارد و برخی در اختیار آقای علی برلیانی است. برخی دیگر نیز متاسفانه موجود نیستند.

به بایگانی تالار رودکی نیز سری زده‏اید که ببینید آیا نمونه‏هایی از آثار ایشان به صورت نت ارکستر در آن‏جا هست یا نه؟

نه؛ متاسفانه من مراجعه نکردم ولی آن‏گونه که مطلع هستم، در آن‏جا نیز چیزی وجود ندارد.

فکر می‏کنید، آثار مرتضی حنانه امروز برای گروه‏های موسیقی جوان و نوازندگان جوان تا چه حد آشناست؟ و چقدر شناخت و طبیعتا علاقه وجود دارد که کارهای ایشان را برای ارائه دنبال کنند؟

به طور قطع، در بین دانشجویان به خصوص رشته‏ی آهنگ‏سازی که دغدغه‏ی آن را دارند که جریان موسیقیایی ایران در چه راستایی باید حرکت کند تا بتواند در دنیا مطرح شود و آثار آهنگ‏سازی چه شخصیتی را باید داشته باشند، آثار آقای حنانه و به خصوص نقطه‏نظرات ایشان، راهنمای بسیار خوبی است.

ولی با توجه به گذشت سال‏ها و وجود دنیای جدید ارتباطاتی، دانشجویان بیشتر وارد وادی کسب اطلاعات جدید شده‏اند و نظریاتی مانند نظریات آقای حنانه شاید دیگر آن‏چنان مورد پذیرش‏شان نباشد. هرچند هنوز برخی در دغدغه‏ای که دارند، هم‏چنان از این آثار به عنوان یک تابلوی راهنما استفاده می‏کنند.

آقای حنانه در حوزه‏ی تخصصی تالیفاتی نیز داشت و کتابی در خصوص «هارمونی زوج»، به نام «موسیقی به زبان من» تالیف کرده بود ولی متاسفانه این کتاب به چاپ نرسید و در پرس‏وجویی که ما داشتیم، خیلی از اساتید موسیقی می‏گفتند با توجه به این که هیچ‏گونه منبع و مأخذی نداریم که ایشان هارمونی زوج را روی چه نقطه‏نظراتی مطرح کرده است، نمی‏توانیم روی آن نظر بدهیم و نقد کنیم که آیا این طرح درست بوده است یا خیر.

اما آن‏چه مسلم است، این است که صدای موسیقی ایشان با بسیاری از آثار آهنگ‏سازان هم‏رده و هم‏دوره‏ی خود متفاوت است و می‏توان گفت که هم‏چنان نیز تک به نظر می‏رسد.

گروه‏های موسیقی به لحاظ اجرا چطور؟ آن‏ها چقدر علاقه نشان می‏دهند که دنبال کارهای ایشان بروند و آن‏ها را ارائه کنند؟

شاید بهتر است این سؤال را از متولیان موسیقی در ایران که مسئول این امور هستند، ارکستری در اختیار دارند و طبیعتا باید پا پیش بگذارند، پرسید. باید دید ارکستری مانند ارکستر سمفونیک ایران که با بودجه‏ی دولتی اداره می‏شود، چه رغبتی به انجام این کار نشان می‏دهد.

اما متاسفانه تا کنون نه تنها رغبتی برای اجرای آثار آقای حنانه نبوده، بلکه آثار بسیاری از آهنگ‏سازان قدیم و حتا کسانی که در قید حیات هستند؛ مانند آقای پژمان، آقای هوشنگ استوار و بسیاری اساتید دیگر نیز اجرا نمی‏شود.