قصه‌ی شمع

محمود خوشنام

در سال‌های دهه‌های ۲۰ و ۳۰ به موازات تحولات اجتماعی و فرهنگی، دگرگونی‌هایی نیز در قلمرو ترانه‌سرایی پدید آمد.

ترانه‌سرایان که دیگر خودشان هم از حضور مستمر گل و بلبل و شمع و پروانه در بند بند مدح‌های ترانه‌ای خسته و ملول شده بودند، گه‌گاه نگاه عمیق‌تری به پیرامون خود، به مظاهر زندگی و طبیعت می‌افکندند و به تصویرسازی ساده روی می‌آوردند.

در این گرایش البته نقش آهنگسازان جوان و نوآوری را که تازه وارد صحنه شده بودند، نمی‌توان فراموش کرد.

زبان همان زبان کتابی و فاخر دوره‌ی پیش باقی ماند، ولی واژگان و تشبیهات نوتر شد، از تکرارها کاسته شد و مضامین به پیروی از آهنگ‌های کوتاه‌تر با ایجاز بیشتری طرح می‌شد.

اسماعیل نواب صفا

از همین سال‌هاست که راه برای تبدیل تصنیف‌های قاجاری به ترانه‌های نو هموار شد. قمرالملوک و روح‌انگیز که هرچه داشتند عرضه کرده بودند، کم کم به پایان خط می‌رسیدند و جای به خوانندگان خوش صدای تازه نفسی چون روحبخش و دلکش و مرضیه می‌سپردند تا آهنگ‌های تازه‌ای را از خالدی و تجویدی و وفادار بخوانند.

ترانه‌سرایان در این میان چاره‌ای نداشتند جز آن که مرزهایی سازگار با صداها و آهنگ‌های نو بسرایند.

نیاز جامعه به دگرگونی و نوآوری نقش همه را از پیش تعیین کرده بود. یکی از ایفاگران این نقش در عرصه‌ی ترانه‌سرایی در آغاز اسماعیل نواب صفا بود که در سال ۱۳۰۴ در کرمانشاه زاده شده و از ۲۰ سالگی به تهران آمده بود.

از قضا او نیز کار نوشتن و سرودن را مثل غالب ترانه‌سرایان پیشین از روزنامه‌های فکاهی آغاز کرد.

نخستین شعر او را روزنامه‌ی «توفیق» در سال ۱۳۲۳ انتشار داد و چندی بعد او را به عضویت هیأت تحریریه خود برگزید.

یک‌سال بعد شعری را بر روی یک آهنگ کرمانشاهی گذاشت که روحبخش آن را خواند و او را به راه ترانه‌سرایی سوق داد.

آشنایی او در سال‌های بعد با آهنگسازان شهرت‌یافته‌ای چون مجید وفادار و مهدی خالدی پایه‌های شهرت او را استوار ساخت. در این میان ترانه‌ی «نوبهار» با آهنگ خالدی و صدای دلکش سخت فراگیر شد و سال‌ها در ایام نوروز در رادیو ایران به دفعات پخش می‌شد.

از نواب صفا در مجموع ۱۲۳ متن ترانه باقی مانده که عمدتا با آهنگ‌هایی از مجید وفادار، مهدی خالدی و پرویز یاحقی پیوند خورده و با صدای خوانندگان شهره‌ای چون دلکش، مرضیه، الهه و پوران ضبط و پخش شده است.

البته او با آهنگسازان دیگری نیز چون مرتضی محجوبی، حبیب‌اله بدیعی، همایون خرم، انوشیروان روحانی و عباس شاپوری نیز همکاری داشته و به طور کلی با هر سبک و سیاقی از جهان ترانه کنار آمده و سازگاری نشان داده است.

نواب صفا شرح آشنایی و همکاری خود را با آهنگسازان مختلف در کتاب خاطرات خود با عنوان ‎«قصه‌ی شمع» به تفصیل شرح داده است. او سرانجام در فروردین ماه سال ۱۳۸۴ در سن ۸۰ سالگی در تهران درگذشت.

و اما در میان ترانه‌های تصویری او «تک درخت» از زیبایی ویژه‌ای برخوردار است. شاعر سرنوشت تک درخت تیره‌بختی را شرح می‌دهد که در سکوت صحرا فریادش در گلو شکسته است.

بعد از زبان درخت می‌گوید که چون شادابی و برگ و برش از میان رفته، به نهال زهرآلوده‌ای مانند شده است که همه از او می‌گریزند و او غم خود را چاره‌ای ندارد که با خار بیابان درمیان بگذارد.

قمست‌هایی از «تک درخت»، با موسیقی عباس شاپوری و صدای پوران را از فایل صوتی بشنوید.