پیوند شگفت‌آور شعر و موسیقی در سروده‌های «رهی»

محمود خوشنام

هفته‌ی پیش از یاران ترانه‌سرای جواد بدیع‌زاده گفتیم که بیشترین همکاری را با او داشته‌اند و این هفته از ترانه‌سرای دیگری می‌گوییم که اگرچه کار ترانه‌سرایی را با بدیع‌زاده آغاز کرده، ولی کیفیت کارش از دیگران سخت متمایز است.

او محمد حسن معیری نام دارد که همه او را با توجه به تخلص شعری‌اش، «رهی معیری» می‌شناسند. رهی در سال ۱۲۸۸ خورشیدی در تهران و در خانواد‌ه‌ای فرهنگ‌پرور زاده شد. پیشینه‌ی خانوادگی او به بایزید بسطامی عارف قرن چهارم هجری و در زمان نزدیک‌تر به ما، به فروغی بسطامی، غزل‌سرای دوره‌‌ی ناصری می‌رسد.

از خردسالی قریحه‌ی شاعری‌اش سبب شگفتی می‌شد. هفت‌ ـ هشت ساله بود که بعضی از شعرهایش را در مجلات چاپ می‌کردند. رشد و پرورش همین قریحه‌ی سرشار، او را در جوانی به غزل‌سرایی چیره‌دست تبدیل کرد.

روی‌آوری رهی به کار ترانه‌سرایی که از سال‌های نخستین دهه‌ی قرن جاری آغاز شد و حدود ۴۰ سال دوام یافت، نیروی پرتوان تغزل او را به ترانه‌های عاشقانه نیز تزریق کرد و در واقع نقطه عطفی در کار ترانه‌سرایی پدید آورد.

گذشته از تغزل و ذهنیت پربار شاعرانه، توانایی رهی در پیوند دقیق شعر و موسیقی شگفتی‌آور بود. آهنگ‌سازان برجسته همیشه مایل بودند رهی بر آهنگ‌هایشان شعر بگذارد. شعر او آهنگ‌های کم‌بها را نیز پربها می‌ساخت و خوانندگان نیز رغبت فراوان به خواندن آنان پیدا می‌کردند.

طراوت و سرزندگی، هم‌پای انسجام و پختگی، از همان نخستین متنی که رهی سروده است خود را نشان می‌دهد. این متن را او در سال ۱۳۱۳ با عنوان «خزان عشق» بر روی آهنگی از جواد بدیع‌زاده نهاده است.

رهی معیری

جواد بدیع‌زاده در کتاب خاطراتش ظاهر و باطن رهی معیری را چنین شرح داده است: «مردی خوش‌قیافه و خوش‌قامت و خوش‌پوش و شیک و شاعری فوق‌العاده توانا و قدرتمند و در عین حال ظریف و خوش ذوق. همه جا مورد توجه و علاقه واقع می‌گردید. به‌خصوص در بین طبقه‌ی خانم‌ها. زیرا چشمان سبز یا آبی داشت و همیشه هم لبخندی زیبا بر لبانش بود.»

بدیع‌زاده سپس از تأثیر شعر رهی در ماندگاری ترانه‌ی «خزان عشق» می‌گوید و می‌افزاید که به خاطر موفقیتی که این ترانه به دست آورده است، خود را مرهون رهی می‌داند.

گفتیم که آهنگسازان رغبت بسیار به همکاری با رهی داشتند. علی تجویدی که با رهی همکاری مستمر داشته است، می‌گوید، ذوق آهنگ‌سازی و به‌خصوص ساختن تصنیف، زمانی در او پیدا شد که یکی از ترانه‌های رهی را که اتفاقاً آهنگ آن هم از خود او بود شنیده است.

این ترانه آن‌چنان تأثیری در تجویدی نهاده که به کار ترانه‌سازی روی آورده و بیش از همه در این کار از همکاری رهی بهره برده است. نه تنها تجویدی که آهنگ‌سازان برجسته‌ی دیگری چون روح‌اله خالقی، جواد معروفی و مهدی خالدی نیز از همکاری با رهی بهره گرفتند.

دستاورد این همکاری‌ها مجموعه‌ای از ترانه‌های سنگین و رنگین و ماندگار شده که با صدای خوانندگانی چون بنان، مرضیه، قوامی و دلکش به اجرا درآمده است.

و اما آخرین سروده‌ی رهی معیری، زینت‌بخش آهنگی از علی تجویدی شده است؛ با عنوان «آزاده». رهی در بستر مرگ، با زبانی درخشان، صلای آزادی سرداده است. آزاده آخرین سروده‌ی رهی اولین ترانه‌ایی‌ است که راه شهرت را به سوی هایده گشود.