رپ فارسی، صدای جوانان مدرن ایران

ترجمه: رضا شوقی

رپ فارسی در ایران تا حد زیادی یک جنبش زیرزمینی است. رپ فارسی به خاطر «مستهجن‌بودن» و «زبان عامیانه»اش در طبقه‌بندی‌ از مصادیق سکولاریزم غربی، که در حال نفوذ در فرهنگ جوانان ایرانی است و مسئولان کشور آن را «تهاجم فرهنگی» خوانده‌اند، قرار گرفته است.

طبیعت شورش‌گر، اشعار صریح، عشق به زنان زیبا، کاربرد زبان عامیانه و گرامر غلط در رپ از آن یک موسیقی ممنوع ساخته است. بنابراین بیشتر خوانندگان رپ ایرانی موزیک‌های خود را از طریق کانال‌های جایگزین توزیع می‌کنند.

کانال‌های سنتی توزیع زیرزمینی در ایران عبارتند از بازار سیاه و تلویزیون‌های ماهواره‌ای که شبکه‌ای را برای دسترسی مردم ایران به مد، اطلاعات، اخبار و موزیک غربی فراهم کرده‌اند. برای نسل جوان‌تر اینترنت جایگزین این کانال‌ها شده است و به این وسیله از اواسط دهه نود جوانان ایرانی توانسته‌اند در دنیای آزادی بیان و ارتباطات، خواسته‌های خود را برآورده کنند، چیزی که با انقلاب سال ۱۹۷۹ از دست دادند.

اینترنت بسیاری از هنرمندان رپ را قادر ساخته است که خود به عنوان توزیع‌کننده آثارشان عمل کرده و موزیک‌ خود را به صورت قابل دانلود در سایت‌های موسیقی، در اختیار طرفداران‌شان در ایران و خارج از ایران قرار بدهند. آن‌ها هم‌چنین توانسته‌اند پلت‌فرم‌هایی جهت گفت‌وگو و بحث در مورد رپ در وبلاگ‌ها و مجلات آنلاین مانند Brainstrom و TehranAvenue.com ایجاد کرده و حتی از این طریق فستیوال سالانه موسیقی زیرزمینی آنلاین تهران را نیز برپا کنند.

اما هنوز مسائل مشخصی از جمله مسئله اجرای زنده وجود دارد که تنگناهای تناقض‌آمیزی را برای موسیقی زیرزمینی ایران ایجاد می‌کند. رپ بدون وجود جایگاهی که بتواند در آن‌جا به طور مستقیم با مخاطبان ارتباط برقرار کند چگونه می‌تواند امیدوار باشد که واقعا یک جنبش اجتماعی پیشتاز است؟

البته کنسرت‌های غیر قانونی در جایگاه‌های مخفی اجرا می‌شوند، اما طبیعت غیر رسمی و بسته‌ی این‌گونه اجراها مانع از دسترسی هنرمندان رپ به تماشاچیانی بسیار پرجنب و جوش و زنده می‌شود. این مسئله سخت است که نوع به خصوصی از هنر که زاده فرهنگ خیابانی ایران شهرنشین است تنها در یک بستر غیر عینی و آنلاین بتواند آزادانه به وسیله طرفداران خود تجربه شود.

با این همه اینترنت به عنوان شیوه‌ای برای رپ فارسی آنلاین جهت دور زدن موانع دولتی، راهی محبوب و فعال برای ابراز خود از طریق موسیقی است.

گذشته از مبارزه حکومت محافظه‌کار دینی با رپ، این هنر با حملات مستمر نخبگان موسیقی سنتی نیز مواجه است. مجید کیانی که فردی معتبر در موسیقی سنتی ایران است در مقاله‌ای با عنوان «طبقه‌بندی جامع انواع موسیقی در ایران» که در وب سایت رسمی «خانه موسیقی» منتشر شده است، رپ را به عنوان نوعی موسیقی ایرانی به رسمیت نشناخته و رپ در این مقاله کاملا نادیده گرفته شده است.

چنین انتقادات و مخالفت‌هایی که رپ فارسی چه به لحاظ قانونی و چه در عرصه موسیقی برتافته، او را مجبور کرده است که تنها به حوزه آنلاین روی بیاورد. در این گستره اما بهره‌برداری تجاری بسیار مشکل است، به همین دلیل خوانندگان رپ ایرانی اغلب مجبور شده‌اند که موسیقی‌های خود را از طریق سایت‌های دانلود موسیقی به طور رایگان توزیع کنند.

البته خوانندگان رپ در خارج از ایران الزاما با این مشکل مواجه نیستند و می‌توانند موزیک خود را ضبط و از طریق مغازه‌های خرده فروشی توزیع کرده و به رقابت تجاری با سایر هنرمندان بپردازند.

گروه رپ «زد بازی»

نگاهی به صفحه گروه رپ «زد بازی» در ویکی‌پدیا تایید می‌کند که این گروه بیش از هشت میلیون دانلود آنلاین داشته‌اند. بنابراین می‌تواند حدس زد که اگر گروه‌های رپ ایرانی قادر بودند که در ازای موسیقی خود بهایی را درخواست کنند، رپ فارسی می‌توانست تحولی اساسی در موسیقی ایجاد نماید.

تولد رپ فارسی

در طول پانزده سال گذشته موسیقی زیرزمینی ایران علی‌رغم مخالفت شدید مسئولان کشور با هوی متال، راک کلاسیک، پانک، بیت عربی و آسیایی، جاز، اسید جاز، تکنو، دنس، رگه و رپ که در حال محبوبیت روزافزون می‌باشد و به سرعت توسعه یافته است.

رپ فارسی در دهه نود به ظهور رسید و خواننده ایرانی، سندی، پیشگام شکل اولیه آن بود. رپ که بسیاری از خوانندگان ایرانی رپ امروز به عنوان «پاپ رپ» به آن اشاره می‌کنند، گونه‌ای از موسیقی است که عناصر سبک شناختی مانند کلمات موزون به موازات موضوع و شیوه آوایی که بیشتر با پاپ ایران پیوستگی دارد را به کار می‌برد.

سندی، اولین خواننده رپ ایرانی

رپ فارسی در طول چند سال گذشته در تجلی موسیقایی خود ارتباط و همکاری تنگاتنگی با مبادی نوع آفریقایی-کارائیبی داشته است. ایرانیان لس آنجلس، که بزرگترین اجتماع ایرانیان خارج از کشور را تشکیل می‌دهند، بسیار زیاد تحت تاثیر آن قرار گرفته و با سرمشق گرفتن از بت‌های آفریقایی-آمریکایی با لباس‌های آویزان و شل و ول و زنجیرهای بزرگ، اجرای رپ در مورد زنان، پول و مستی را آغاز کردند.

آن‌ها طرفدارانی در میان ایرانیان خارج از کشور که از نزدیک با هیپ هاپ و رپ آشنا بودند، یافتند، ایرانیانی که سال‌ها از وطن دور بودند و بعضی از آن‌ها ایران را تنها از طریق خاطرات پدر و مادرشان می‌شناختند. آن‌ها در رپ فارسی نوعی احساس هویت را یافتند که میان بستر غربی و زبان شرقی آن‌ها پل می‌زد.

روایت فارسی رپ آمریکایی از طریق اینترنت به گوش ایرانیان در سرتاسر دنیا رسید و در این میان تنها مسئله زمان میان این گروه از ایرانیان و کسانی که در داخل کشور تجربه رپ را آغاز کرده بودند مطرح بود.

امروز در ایران رپ فارسی به عنوان نوعی گزارش اجتماعی و نیز راهی برای قدرت‌یافتن از طریق ابراز وجود به کار می‌رود. رپ فارسی راهی است برای عمل متقابل در برابر قدرت و اقدام علیه تبعیض. رپ از آن جا که شامل تجارب روز به روز و طیف متنوع مسائل فرهنگی و سیاسی می‌شود، وسیله‌ای است که از طریق آن اصلاحات اجتماعی جوانان ایران را می‌توان مورد بررسی قرار داد.

شیوه تمرکز بر شعر در رپ، سخن حق را از اوج به سطح خیابان‌ها می‌آورد، جایی که ریاکاری سیاسی و بی‌عدالتی اجتماعی لخت و عریان اتفاق می‌افتد. به این دلیل رپ در حال حاضر محبوب‌ترین نوع موسیقی زیرزمینی ایران است.

گروه رپ «هیچکس»

البته رپ فارسی مانند خویشاوند آمریکایی‌اش دارای طیف وسیعی از روش‌ها است که از «گانگستا رپ» که در مورد مستی، مواد مخدر و زنان سخن می‌گوید تا گونه‌هایی که دارای گرایشات سیاسی-اجتماعی بیشتری هستند را شامل می‌شود.

نصیر مشکوری در مقاله‌ای برای TehranAvenue.com سه نوع مشخص برای رپ فارسی شناسایی کرده است:

۱- «خوانندگان رپ خیابانی مانند هیچکس، زد بازی و پیشرو که ویژگی‌های پرخاشگر و گانگستا رپ را برگزیده‌اند. آن‌ها دست به زبان عامیانه خیابان برده‌اند تا صدایی بیابند که به وسیله آن از تابوهای اجتماعی سخن گفته و واقعیت تلخ زندگی مدرن شهری را به نمایش بگذارند.»

۲- «خوانندگان رپ متعهد که کمی از خوانندگان رپ خیابانی محافظه‌کارترند و در کارهایشان ارزش‌های اخلاقی و آگاهی‌های اجتماعی را ارائه می‌کنند. سخن این گروه قابل فهم‌تر بوده و دارای این پتانسیل هستند که راه گشاتر شده و صدای خوشبین نسل خودشان باشند. آن‌ها به این ترتیب قادر خواهند بود بر ارزش‌های فرهنگی تاثیر گذاشته و آن‌ها را تغییر دهند. یکی از این گونه خوانندگان رپ، سالومه، اولین زن خواننده رپ ایرانی است.»

۳- «خوانندگان رپ تحت تاثیر هیپ‌هاپ تجاری که تسلیم کاربرد جریان اصلی پاپ که از تفریح و سرگرمی فراتر نمی‌رود شده‌اند. در این مورد می‌توان به عنوان مثال به گروه Fa Terriotory اشاره کرد.»

۴- «خوانندگان رپ دور از وطن که منحصرا در خارج از ایران زندگی می‌کنند. گرچه این گروه اغلب در مورد مسائل ایران می‌خوانند، اما این مسائل بیشتر متاثر از هویت سرگردانی این گروه در خارج از کشور است. آن‌ها موزیکی را پیش می‌برند که از آن چه در ایران رخ می‌دهد فارغ و مستقل است. در این مورد می‌توان به هنرمندانی مانند عرفان، داد و دیو اشاره کرد.»

باید اضافه کرد که خوانندگان رپ گروه آخر غالبا به زبان‌های دیگر غیر از زبان فارسی می‌خوانند. مثلا شیرعلی به زبان آلمانی و ریویل به زبان انگلیسی رپ اجرا می‌کنند، زیرا از این راه موسیقی آن‌ها برای شنوندگان خارج از اجتماع ایران قابل فهم‌تر است و بالقوه می‌تواند شرایط و واقعیت‌های مرتبط به شخصیت و هویت ایرانی را به مخاطبان جهانی منتقل کنند.

البته من کاملا با چهارمین تعریف مشکوری موافق نیستم، چون بسیاری از خوانندگان رپ در خارج از ایران در مورد آن چه در کشور اتفاق می‌افتد آگاهی فراوانی دارند و تعهد فعالانه خود به امور جاری ایران را در رپ خودشان نشان می‌دهند.

بعضی از آن‌ها با شبکه زیرزمینی خوانندگان رپ در ایران ارتباط داشته و در خواندن با آن‌ها همکاری می‌کنند (مانند ریویل و هیچکس و نیز شیرعلی و سالومه). بنابراین مرزبندی معین چهار گروه بالا گرچه برای توضیح تنوع رپ فارسی مفید، اما تا حدودی مبهم است.