سازهای نو و آواز شجریان

فواد صمیمی

محمد‌رضا شجریان کیست؟ سوالی که من بارها دم‌ در تالار پنج‌ هزار نفری وزارت کشور، از خودم پرسیدم. می‌پرسیدم چرا باید این‌همه آدم از ۱۰- ۱۲ ساله تا ۷۰- ۸۰ ساله، ساعت ۹ شب جلوی سالن وزارت کشور بیایند تا از نزدیک شاهد اجرای کنسرت محمد‌رضا‌ شجریان و گروه شهناز باشند.

کنسرت با ورود محمد‌رضا‌ شجریان و گروهش به روی صحنه آغاز می‌شود. دختری که کنار دستم نشسته، کم‌کم اواسط کنسرت چرت می‌زند.

اما مردی که روبه‌روی من است از ابتدای کنسرت تمام آهنگ‌ها را همراه با شجریان زمزمه کرده و گاهی هم گوشه‌ی چشم‌هایش را که از اشک خیس شده پاک می‌کند.

کنسرت محمد‌رضا‌ شجریان و گروه شهناز

چیزی که در این کنسرت جلب توجه می‌کند اعلام رونمایی یک ساز جدید است. ساز «صراحی» که در بروشورهایی که قبل از کنسرت به دست ما داده‌اند، راجع به آن نوشته شده است.

وقتی نوبت به رونمایی ساز صراحی می‌رسد، استاد شجریان ساز دیگری به نام «بم‌ساز» را هم معرفی می‌کند:

«لازم می‌دانم راجع به دو ساز دیگر که در اینجا هست صحبت کنم. حدود ۴۷ سال است که روی سنتور تحقیق می‌کنم و بارها این ساز را خراب کرده و ساخته‌ام و خوشبختانه به نتایج خوبی رسیده‌ام. توانسته‌ایم کیفیت صدای سنتور را تا حدی بالا ببریم و این امکان را به وجود آورده‌ایم که همه جای ساز یک‌دست صدا بدهد.»

این دو ساز را محمد‌‌رضا‌ شجریان بعد از ۱۰ سال مطالعه، تحقیق و تجربه ساخته و به عنوان سازهای جدید موزیک کلاسیک ایرانی ارائه کرده است.

کنسرت محمد‌رضا‌ شجریان و گروه شهناز

مجید درخشانی، سرپرست ارکستر گروه شهناز و آهنگ‌ساز و تنظیم‌کننده‌ی اکثر آهنگ‌های شجریان در این کنسرت در مورد این سازها می‌گوید:

«بم‌ساز» که همان سنتور باس است و دیگری سازی است که اکتاوهای بم را یک اکتاو از پیانو بالاتر شروع می‌کند.

سازی است که می‌تواند امکانات زیادی در ارکستر‌های ایرانی ایجاد کند چون ارکستر ایرانی مقداری کمبود صدای باس دارد.

اگر ارکسترهای ۲۰- ۳۰ سال قبل را گوش کنید، می‌بینید که حجم صدا در آن‌ها خیلی پایین است. حتی اگر تعداد سازها زیاد شده باشد، چون بیس کافی را نداشته‌، حجم کافی را برای ارکستر به وجود نیاورده است.

برای برطرف کردن این مشکل، خیلی‌ها در صدد درست کردن ساز‌های بازتر برآمدند کما این‌که استاد قنبری، قیچک باس را طراحی کرد که در اجرای ما توسط آقای افشاری نواخته می‌شد.

کنسرت محمد‌رضا‌ شجریان و گروه شهناز

آقای شجریان هم سا‌ل‌های زیادی تلاش کرد تا یک سنتور ‌باس درست کند. در مورد این‌که چگونه از این ساز استفاده شود هم صحبت‌های زیادی شد.

قرار بود در کنسرت استفاده شود که به دلیل کمبود وقت، آقای صفایی به صورت تک‌نوازی این ساز را معرفی کردند که به ‌نظر من معرفی خوبی بود.

ساز «صراحی» سازی است که از شکل صراحی گرفته شده است و بر اساس تجربیات استاد، به سرعت روی پوست صراحی قابل تعویض است، به شکل یک کاسه در می‌آید و دیگری جانشینش می‌شود و این‌ امکان را به فرد می‌دهد که چیزهای مختلف و بهترین را امتحان کند.

امکان تعویض هر روزه پوستی که روی یک تار کشیده شده است، وجود ندارد. این ساز را در محدوده‌ی ساز آلتو درست کردم. به نظر من ساز تر ‌و‌ تمیزی برای ارکستر است و نقص فنی ندارد.

در ساعت ۱۲ شب کنسرت به پایان نزدیک می‌شود. بعد از تمام شدن قطعاتی که در بروشور کنسرت آمده است، مردم درخواست آهنگی می‌کنند که انگار اگر آن آهنگ را نشنوند آن کنسرت به دلشان نمی‌نشیند: مرغ سحر

در حالی که محمد‌رضا ‌شجریان در حال خواندن مرغ سحر بود، تمام شرکت‌کنندگان او را با دست و صدای خود همراهی می‌کردند.

بم‌ساز‌ نوازیِ رامین صفایی (عکس: ایسنا)

وقتی کنسرت تمام می‌شود به جمع مردمی که بیرون سالن تجمع کرده‌اند، می‌روم و از آن‌ها راجع به شجریان و گروه شهناز می‌پرسم.

شما را دیدم که خیلی احساسات نشان می‌دادید، فکر می‌کنم عاشق آقای شجریان هستید؟

غیر از موسیقی آقای شجریان و آوازشان، عاشق خودشان هم هستم. ضمن این‌که به خاطر کنسرت ایشان از تبریز به تهران آمده‌ام.

این عشق از کجا می‌آید که شما را از تبریز به تهران می‌کشاند؟

از زمانی که استاد برای اولین بار برای بم کنسرت برگزار کردند، تا امروز در تمام کارهایشان حضور داشته‌ام و در هیچ کنسرتی غایب نبوده‌ام. قبل از این هم با کاست‌های آقای شجریان بزرگ شدم.

این عشق از کجا شروع شد؟

اگر مطالبی را که در مورد آقای شجریان است بخوانید، معمولاً می‌گویند آقای شجریان آدم تند‌ و ‌بداخلاقی است.

اما من معتقدم اگر یک آدم روح بزرگی نداشته باشد نمی‌‌تواند کارها را به این زیبایی ارائه بدهد. وقتی کارهایی به این زیبایی ارائه می‌دهد، یعنی دارای روح خیلی بزرگی است.

هنوز این سؤال برای من وجود دارد که محمد‌رضا شجریان کیست. تا جایی به جواب این سؤال رسیده‌ام.

اما از سالن وزارت کشور بیرون می‌زنم و سعی می‌کنم قدم ‌زدن شبانه‌ی بعد از کنسرت به من کمک کند که به جواب سؤالم برسم.

بیرون در، دو پسر بچه‌ی کوچک برای جمع‌آوری پول از شنوندگان کنسرت شجریان، آکاردئون می‌زنند.