رقص و آواز سعید شنبه‌زاده

ماریا صبای مقدم

اجراهای سعید شنبه‌زاده از جهاتی مرا به یاد نمایشهای سنتی ایرانی می‌اندازد که در آن تماشاچیان خود به نوعی بازیگرانند. شنبه‌زاده تمامی وجود خود را با ساز، آواز و رقص در طبق اخلاص می‌نهد و انرژی می‌دهد و انرژی می‌گیرد. حس مشترک تماشاچیان او در سراسر دنیا بعد از تماشای برنامه،‌ وجد و شادی و سرشاری‌ و نزدیکی است.

سعید، بی‌واسطه و خالصانه روی صحنه است: می‌چرخد، می‌جهد، می‌خواند، ساز می‌زند و‌ تماشاگر را بدون ادعا و توقع، اما نه بی‌هدف و انگیزه، ‌درگیر می‌کند. انگیزه شنبه‌زاده ‌به گفته خود او، باز کردن باب گفتگو بین انسانها از زبان مردمان بی‌ادعای جنوب ایران از طریق موسیقی و رقص است. ‌شناساندن موسیقی و رقص جنوب که‌ از نظرش مدتها مورد کم‌لطفی بوده، به او انرژی و ابتکار لازم را می‌دهد که ‌برای رسیدن به این هدف،‌ راه‌های مختلفی را ‌از اجرای اصیل‌ترین و دست‌نخورده‌ترین اشکال موسیقی بوشهر مثل شروه‌خوانی و یذله، ‌تا تلفیق ‌موسیقی بوشهر با سبکهای موسیقی غربی تجربه کند. ‌نتیجه کار به برنامه‌ها و اجراهای موفقی با نوازندگان برجسته‌ای مثل بیلی کوبم‌ و رقص‌پردازانی مثل دومینیک ارویه و خوزه مونتالوو انجامیده. از دید شنبه‌زاده، رقص و موسیقی بوشهر از هم جدا نیستند و فعالیتهای وی همواره تلفیقی از این دو هنر را در بر می گیرند.

سعید شنبه زاده در ۲۴ آذر سال ۱۳۴۷ در خانواده‌ای اهل هنر و فرهنگ در بوشهر به دنیا آمد. از سن هفت سالگی تحت تاثیر افراد مختلف در خانواده فعالیت هنری خود را آغاز کرد. پدر او که اصلاً بلوچ ایرانی‌ و بزرگ شده دبی بود، روی موسیقی سنتی بوشهر کار می‌کرد و برادرش‌ نوازنده حرفه‌ای بود که هم در زمینه موسیقی سنتی بوشهر کار می‌کرد و هم با موسیقی غرب آشنا بود و ترومپت می‌زد. ‌سعید در ابتدا از طریق پدر و برادر با موسیقی آشنا شد و بعد تحت نظر اساتید موسیقی آموزش خود را ادامه داد و نهایتاً هم به کنسرواتوار موسیقی پیوست و موسیقی را به طور علمی دنبال کرد.

در زمینه رقص، شهلا ‌شنبه‌زاده، خواهر سعید ‌در ابتدا ‌از شاگردان رابرت دووران بود و بعدها با ‌موریس بژار ‌همکاری کرد. ‌سعید، رقص را از خواهر خود که‌ آموزش علمی رقصهای محلی و کلاسیک را دنبال کرده بود و به عنوان رقصنده حرفه‌ای در رادیو تلویزیون ملی ایران کار می‌کرد، فرا گرفت. کار اجرای موسیقی را در سال ۱۹۹۰ در جشنواره فجر آغاز کرد که با این اجرا جایزه اول این جشنواره را از آن خود ‌کرد. ‌اجرای موسیقی ‌با ارکستر سمفونی تهران را در سال ۱۹۹۱ شروع کرد و پس از آن نیز اجراهای متعددی در مناطق مختلف ایران داشت که با استقبال بینندگان روبرو شد.

‌زمینه فعالیت‌های شنبه‌زاده از نوازندگی فراتر می‌رود. او در زمینه ساخت موسیقی و همچنین موسیقی فیلم نیز فعالیت زیادی داشته است. موسیقی فیلم‌هایی مثل "گفتگو با باد" (بهرام بیضایی) که نقش اول مرد این فیلم را نیز سعید به عهده داشته، "در" (محسن مخملباف) و "باران بومی" (رخشان بنی‌اعتماد) ‌از ساخته‌های شنبه‌زاده‌اند و یکی از راههای متنوعی است که او برای معرفی هر چه بیشتر موسیقی جنوب ایران از آن استفاده می‌کند. به عقیده شنبه‌زاده، موسیقی و رقص جنوب از هم قابل تفکیک نیستند و در اجراهای متعدد وی در داخل و خارج کشور، هر اجرای موسیقی با اجرای حرکات متناسب همراه است. ‌در زندگی روزمره مردم جنوب، ‌موسیقی کار مثل درو، مثل کار روی قایق و کشتی، یا موسیقی مراسم مثل عروسی و عزا هر کدام نوع خاصی هستند‌ و حرکات‌ خاصی را به همراه دارند و سعید‌ از همه اینها در خلق آثار موسیقی و رقص استفاده می‌کند. محدودیت رقص به عنوان یک هنر و بخش جداناشدنی زندگی روزمره مردم در ایران، موجب نگرانی اوست: "‌یکی از مشکلات عمده در فرهنگ ما این بوده و هست که نسبت به بعضی کلمات حساس می‌شویم بدون اینکه شناختی از معنی و مفهوم آن داشته باشیم. یکی از این کلمات رقص است که متاسفانه در جامعه به دلیل عدم شناخت از رقص برداشت منفی از آن می‌شود. شما ورزش باستانی ما را در نظر بگیرید که کاملاً هم مورد تایید همه اعم از مذهبی و سنتی و غیره هست. هر کس در دنیا ورزش باستانی ما را می‌بیند، می‌گوید چه رقص زیبایی و هیچ فردی برداشت ورزش از آن ندارد به جز در ایران که از اول اسم ورزش به روی آن گذاشته شده."

سعید شنبه‌زاده

او همچنین بر نقش زن در موسیقی و رقص در بوشهر تکیه می‌کند و غالباً در گروه او زنان نقش عمده‌ای دارند اگر چه که بسیاری از اوقات به دلیل محدودیتها نمی‌توانند تمام افراد گروه را در برنامه‌های مختلف بگنجانند.

هدف غایی شنبه‌زاده در خلق آثار و اجرای آنها، نزدیک کردن انسانها به هم است. ‌در جایی گفته بود که: "‌همه ما انسانیم و دارای احساسات مشترک و زبان مشترک. ‌در موسیقی یا رقص، فرقی برای من ندارد، در نقاشی، در همه اینها چیزی که مرا به سوی انسانیت خودم ببرد، مهم است. آن چه که مرا بیشتر انسان کند، اینها همه از نظر من وسیله‌ای هستند برای به سوی انسان‌تر شدن. الهام من مردم و زبان مشترک آنهاست." در این تلاش پیگیر، شنبه‌زاده از هر دریچه‌ای برای معرفی هر چه بیشتر موسیقی بوشهر در سطح جهانی،‌ استفاده می‌کند. یکی از این راهها این بوده که موسیقی بوشهر را با انواع مختلف سبکهای موسیقی ممالک دیگر مثل جاز آمریکا یا با رقص معاصر و رقص فرامدرن تلفیق کند. از نتایج موفق این تلاشها می‌توان از یک کار تلفیقی موسیقی جنوب ایران و موسیقی جاز جنوب فرانسه نام برد.

‌الهام‌بخش شنبه‌زاده‌ در این کار، مراسم زار در جنوب ایران بود که در حال حاضر دیگر در بوشهر برگزار نمی‌شود. ‌زار به نوعی یک بیماری روحی و روانی است و مردم جنوب ایران معتقدند که زار مختص فقراست و ‌ثروتمندان ‌دچار آن نمی شوند. ‌مشاهده انواع بیماریهای روحی و روانی در فرانسه و همه جای دنیا که مردمانشان الزاماً دچار فقر مالی نیستند، الهام‌بخش شنبه‌زاده در ایجاد پلی از طریق موسیقی بین دو دنیا بود. او خود می‌گوید: "‌ما از طریق موسیقی سعی کردیم فرانسویها را با فرهنگ خود آشنا کنیم که آنها "زاری" نشوند و آنها نیز موسیقی جاز جنوب فرانسه را در این کار اجرا کردند که ما "زاری" نشویم. به نوعی هر یک از ما سعی کردیم که "باد"‌های منفی درون وجودمان را با موسیقی از خود دور کنیم."

این کار، اجراهای بسیار موفقیت‌آمیزی در برلین، اسپانیا و جاهای دیگر داشت. ‌این یکی از مثالهای خیلی خوب استفاده از موسیقی به عنوان راهی در جهت درک متقابل انسانها است. ‌شنبه‌زاده ‌نگران لطمه خوردن به اصالت کار در نتیجه تلفیق انواع موسیقی نیست‌ و معتقد است که ‌موسیقی بوشهر اساساً تلفیقی از موسیقی آفریقای شرقی، هند، عرب و ایرانی است. از اواخر قرن هفدهم که‌ آفریقاییها به بوشهر آمدند،‌ موسیقی بوشهر هم تحت تاثیر موسیقی آفریقا قرار گرفت. ‌احتمالاً تا قبل از ورود آفریقاییها به بوشهر،‌ موسیقی این منطقه ‌متفاوت بوده، ولی چون هیچ سندی در دست نیست که بدانیم قبل از ۴۰۰- ۳۰۰ سال پیش این موسیقی چگونه بوده است، ‌چرا باید نگران باشیم که ارزش کار در نتیجه ترکیب سبکهای مختلف در این زمان ‌پایین بیاید؟ از دید شنبه‌زاده، تلفیق سبکهای مختلف باعث کسب تجارب جدید برای نوازندگان و آهنگسازان و ایجاد مخاطبهای جدید برای موسیقی ایرانی می‌شود.

از دیگر تجربه‌های وی‌ در زمینه تلفیق ‌کارهای متنوعی است ‌که‌ با رقص پردازان برجسته‌ای مثل دومینیک ارویه و خوزه مونتالوو ایجاد کرده است. نتیجه یکی از این همکاری‌ها اثر بسیار موفقی است ‌که در جشنواره رقص اروپا در خانه رقص لیون به ‌سال ۲۰۰۲ به عنوان یکی از ده رقص برتر انتخاب شد و این رقص پس از آن بارها ‌در کشورهای مختلف اجرا شد.

گروه شنبه‌زاده اولین گروه ایرانی است که‌ در سال ۲۰۰۷ برای اجرا در ومکس در اسپانیا ‌انتخاب شد. ‌نمایشگاه ومکس به عنوان یکی از مهمترین برنامه های موسیقیایی دنیا هر ساله میزبان تعدادی از گروه های برجسته موسیقی دنیاست. این گروه‌ها ‌توسط داوران ومکس برای اجرا انتخاب می‌شوند و سال ۲۰۰۷ ومکس ۲۰۰۰۰ اثر برای اجرا دریافت کرد که از میان آنان ۴۰ کار برگزیده شدند که یکی از آنها کار گروه شنبه‌زاده بود. این اجرا با استقبال‌ گرمی‌ روبرو شد و نیز به دعوتهای متعددی برای اجراهای دیگر در کشورهای اروپایی منجر شد. پس از اجرای بسیار موفق ومکس گفته بود: "‌درون خودم مسافرت می‌کنم و پی می‌برم که چه توانایی‌هایی دارم و چطور باید پرورشش بدهم. در موسیقی به چیزهایی رسیده‌ام که در زندگی عادی هیچ‌گاه نمی‌توانستم برسم. من فکر می‌کنم مهمترین چیز انسانیتی است که پشت ساز است. اگر بخواهم رشد کنم باید انسان باشم و این وسیله را در دست بگیرم. اگر انسان باشم کارم به دل مردم می‌نشیند حتی اگر تکنیک نداشته باشم. شاید کار من، تکرار کار گذشتگان باشد ولی این انرژی مثبتی که به آن دست یافته‌ام شاید باعث جذاب شدن کار باشد. من دوست دارم این انرژی را داشته باشم. دلم می‌خواهد بزرگ شوم. معروف شدن خیلی راحت است ولی معروف شدن، امضا دادن و عکس یادگاری گرفتن دنیای من نیست. الان زمانی است که دلم می‌خواهد بزرگ شوم".