جاز و تجربه‌های تازه در موسیقی آذری

فرج بال‌افکن، علی‌اصغر رمضان‌پور

موسیقی آذری از اواخر دهه چهل میلادی با تجربه های تازه‌ای در موسیقی مدرن همراه بود. آغازگر این راه چهره‌هایی بودند مانند «توفیق قلی‌اف» (رهبر مجمع موسیقی سازان آذربایجان) «سعید رستم‌اف»، «جهانگیر جهانگیرف»، «رامیز علی‌اف»، «نیازی حاجی بای‌اف»، «فکرت امیروف» و «گارا گارایف» که موسیقی مقامی را در شکل‌های کاملاً جدید اجرا کردند.

مشهدی عباد

نیازی (توفیق زاده) حاجی بای‌اف در سال ۱۹۴۲ اپرای «خسرو و شیرین» را ساخت. اگرچه پیش از آن حضور حاجی بای‌اف «مشهدی عباد» و «آرشین مالالان» را ساخته بود. اما در این دو اثر که در تاریخ موسیقی آذری و فراگیر شدن آن بسیار موثر بودند، سازنده آن هنوز از فضای تاتر موزیکال و تاتر موزیکال کمدی که که بنا بر یک سنت خانوادگی در شهر شوشا به حاجی بای اف رسیده بود، رها نشده بود. حاجی بای‌اف در اپرای «کور اوغلو» تا حدی از این فضا جدا شد و فراتر از نقد اجتماعی به ترکیب زیبایی از فضاهای عرفانی و حماسی دست یافت. فضای تلخ سال‌های جنگ جهانی دوم به حرکت موسیقی آذری به سوی تجربه‌های تازه‌تر انجامید.

توفیق قلی‌اف با راه‌اندازی نخستین گروه موسیقی پاپ و جاز در سال ۱۹۴۲ زمینه‌های پیوند یافتن موسیقی آذری با یک دنیای جدید را فراهم کرد.
فکرت امیروف در ۱۹۴۶ سمفونی شور را ساخت، در ۱۹۴۹ افشاری را و در ۱۹۶۸ گلستان شیراز را و پس از آن هزار و یکشب را در قالب باله ساخت. امیروف تم‌ها، حس‌ها و ویژگی‌های سبکی موسیقی مقامی را در سمفونی و با امکانات ارکستر سمفونیک توسعه بخشید. سعید رستم‌اف هم در سال ۱۹۴۸ «درنا» و در سال ۱۹۴۸ «اولدوز» را ساخت.

گارا گارایف

جهانگیر جهانگیروف (۱۹۹۲-۱۹۲۱) که استاد برجسته موسیقی کرال بود با استفاده از تنظیم هایی که سعید رستم اف در دهه های پیش انجام داده بود، گوشه های آوازی موسیقی مقامی را در شکل مناسب برای اجرای گروه های کر تنظیم کرد و اثر برجسته خود «آن سوی ارس» را که یک سمفونی «وکال» است در ۱۹۵۰ ساخت.

راهی که جهانگیروف گشود این امکان را فراهم کرد تا نسل سوم خوانندگان آذری در قرن بیستم تربیت شوند که توانایی اجراهای سنگین سمفونیک وکال را داشتند و به استفاده از این تکنیک در فیلم ها و اجراهای نمایش کمک کردند. این نسل تاثیر زیادی در گسترش بین‌المللی موسیقی آذر داشتند و به مردمی شدن دستاوردهای آهنگ‌سازان بزرگ آذری کمک کردند.

عزیزا مصطفی‌زاده

گارا گارایف (۱۹۸۲ – ۱۹۱۸) موسیقی‌شناس و آکادمیسین برجسته در سال ۱۹۵۲ باله «هفت زیبا» را بر اساس آثار نظامی ساخت و به نظر تاریخ‌نگاران موسیقی آذری این اثر که نخستین درام موزیکال آذری بود بهره‌گیری از باله را در موسیقی آذری گسترش داد. او در سال ۱۹۵۸ «راه توفان» را ساخت که جایزه معتبر لنین را به خود اختصاص داد.

یکی از اقدامات مهم گارایف، حمایت او از موسیقی جاز بود که در آن زمان زیر حملات بلشویک‌هایی قرار گرفته بود که در پیروی از استالین، جاز را یک موسیقی اغواگر و مبتذل می‌دانستند.

دهه شصت میلادی در نتیجه تحولاتی که به آن اشاره شد، دهه اعتبار یافتن موسیقی آذری در سطح جهانی بود و آهنگسازان و خوانندگان آذری، آثار خود را در بسیاری از کشورهای جهان عرضه کردند. در همین دوران، گروه‌های موسیقی جاز شکل گرفته و از آن جمله گروه معروف «گایا» که به اعتباری در سطح بین‌المللی دست یافت. از ویژگی‌های موسیقی جاز آذری در این دوران حفظ نزدیکی خود به دستاوردهای نوآورانه موسیقی سمفونیک مقامی است.

عزیزا در کنار پدرش

تئوریسین بیان ارتباط این سبک جاز با موسیقی آذری «واقف مصطفی زاده»(۱۹۷۹- ۱۹۴۰) بود. او موسیقی را در تفلیس دنبال می‌کرد و در سال ۱۹۶۹ به اصرار حاجی بای‌اف به باکو آمد. او نوازنده برجسته پیانو بود و رابطه میان بداهه‌نوازی در موسیقی مقامی و جاز را به شکلی علمی توضیح داد. او در سال های ۱۹۶۸ تا ۱۸۷۹ سه جایزه بین‌المللی در زمینه موسیقی جاز گرفت. واقف در سال ۱۹۷۹در پی یک حمله قلبی در گذشت.

«عزیزا مصطفی‌زاده» نمونه برجسته‌ای از هنرمندان جازی است که در مکتب جاز آذربایجان تربیت شدند. عزیزا از سه سالگی نواختن پیانو را آغاز کرد و در ۱۷ سالگی نخستین جایزه بین‌المللی را در جاز نصیب خود ساخت. عزیزا پس از مرگ پدر، به همراه مادر که زوج هنری واقف بود راهی آلمان شد و اولین آلبوم او که در سال ۱۹۹۱ به بازار آمد نمونه در خور اعتنایی از تلفیق جاز و موسیقی مقامی است. یکی از موسیقی‌شناسان در‌باره او می‌گوید: آنچه من در موسیقی او پیدا می‌کنم فرهنگ عمیق آذربایجان است.

موسیقی فراتر از مرزها
موسیقی آذری محدود در مرزهای سیاسی نیست. صرف نظر از زبان و فرهنگ مشترک و پیوندهای تاریخی، اغلب ترانه‌های آذری را خوانندگانی با ملیت‌های مختلف خوانده‌اند. در ایران کسانی مانند گوگوش، کورش یغمایی و محمد نوری به خوبی آثار موسیقی آذری را در قالب موسیقی پاپ اجرا کرده‌اند و نشانه‌هایی برای نشان دادن پیوندهای دنیای موسیقی فراتر از مرز‌های سیاسی هستند.

مرتبط:
موسیقی آذری: مقام‌هایی که به دارالالحان رفتند