طنينِ باشکوهِ شش‌مقام

روشنا سورج، تاجيکستان

برنامه را از «اينجا» بشنويد.

فرهنگستان مقام و مدرسه‌ی ويژه‌ی موسيقی مربوط به آن، که در تاجيکستان مکتب شش‌مقام نام دارد، در يکی از محله‌های شمال دوشنبه در ساختمانی با حياطی باصفا قرار دارند.
من زمانی وارد کلاس می‌شوم که انور و اميد، دو تن از شاگردان ممتاز اين مدرسه‌ی موسيقی، آهنگ قديمی کلاسيکی را بر غزلی از مولانا جامی، با تنبور و دف تمرين می‌کنند.

انور و امید، شاگردان مکتب موسیقی شش‌مقام.

انور جوره‌يف پانزده ساله شاگرد مکتب شش‌مقام می‌گويد که زاده‌ی شهر اسفره ولايت سغد در شمال تاجيکستان است و نخستين استادش در خانواده‌ پدربزرگ فقيدش بوده که از مقام‌خوانان مطرح در شهرشان به شمار می‌رفته. وی می‌گويد که پنج سال می‌شود که مقام‌سرايی می‌کند و بزرگ‌ترين آرزويش اين است که در اين جاده به مقام استادی برسد و خودش مکتب شش‌مقام و شاگردانی داشته باشد و نقشی برای احيای سلسله‌ی قديم استاد و شاگردی مقام‌سرايان تاجيک بازی کند. در مکتب موسيقی شش‌مقام همگی برای هشت شاگرد علوم موسيقی کلاسيک تاجيک، نت، اصول اجرای سرود و آهنگ، شعر و عروض تدريس می‌شود.

می‌روم سراغ دکتر عبدالولی عبدالرشيدف، رئيس آکادمی يا فرهنگستان مقام، که هم‌زمان بنيانگذار و مدير مدرسه‌ی ويژه‌ی موسيقی يا مکتب شش‌مقام است. وی از آخرين کارها و کنسرت بی‌سابقه‌ی گروه مقام‌خوان‌هايش در پايتخت کشور می‌گويد که همه شش‌مقام، يعنی راست، نوا، بزرگ، دوگاه، سه‌گاه و عراق را به شکل سلسله در شش روز اجرا و ضبط کرده‌اند که هر مقام ده تا بيست غزل شعرای فارسی‌زبان و علاوه بر آن، ترانه‌های مردمی تاجيکی را در بر می‌گيرد. دکتر عبدالرشيدف می‌گويد که اجرای چنين برنامه‌ی گسترده‌ای طی بيش از صد سال اخير سابقه نداشته است.

دکتر عبدالولی عبدالرشیدف، رئیس فرهنگستان مقام در تاجیکستان.

به گفته‌ی اين محقق هنر موسيقی سنتی، موسيقی کلاسيک تاجيک عمدتاً از دو قسمت تشکيل می‌شود: بخش سازی که مشکلات عنوان دارد و بخش آوازی که به نام نثر معرفی می‌شود. هر دو قسمت در همه‌ی شش‌مقام موسيقی سنتی به عناوين گونان به شعبه‌های بسياری تقسيم می‌شود.

باربد، دستگاه و مقام

هفت سال اخير دولت تاجيکستان با مساعدت بنياد بين‌المللی آقاخان برای حفظ و رشد شش‌مقام که به گفته‌ی محققان از قديمی‌ترين سيستم‌های موسيقی در جهان محسوب می‌شود تدابير زيادی اتخاذ کرده است. در تاجيکستان همه‌ساله در دوازدهم ماه مه (22 ارديبهشت) جشن شش‌مقام را برگزار می‌کنند. تاجيک‌ها بر اين باورند که باربد مروزی، خنياگر معروف دربار شاهان ساسانی، بنيانگذار سيستم موسيقی فارسی و تاجيکی است و شش‌مقام ميراث بی‌نظيری است که توسط مکتب خودجوش هنری موسوم به سلسله‌ی استاد و شاگردی تا زمان ما بدون تغيير رسيده است.

مهرداد، آوازخوان ايرانی مقيم دوشنبه، که مدتی نزد استادهای موسيقی سنتی ايران اصول اجرا ياد گرفته است معتقد است که برای کسب اين هنر اصيل شاگرد بايد دست کم چهار، پنج سال زحمت بکشد. به گفته‌ی مهرداد، موسيقی سنتی ايران موسيقی دستگاهی ناميده می‌شود و در ايران بجز استادان، کسی موسيقی سنتی را به نام مقام نمی‌شناسد. وی درباره‌ی اصطلاحات مقام تاجيکی و دستگاه ايرانی می‌گويد که هر دو يک چيزند ولی بر اساس تفاوت گويش‌های فارسی و تاجيکی به دو نام ياد می‌شوند.

فرقت سعید و همسرش، لوهره باحر، از مقام‌خوان‌های مطرح در تاجیکستان.



اما فرقت سعيد، پژوهشگر موسيقی سنتی تاجيک، که با همسرش، لهیره باهر، از مقام‌سرايان مطرح در اين کشورند معتقد است که دستگاه و مقام از لحاظ سازی و آوازی هيچ ارتباط و شباهتی با هم ندارد. آقای سعيد به طور مثال می‌گويد که در موسيقی سنتی ايرانی آوازخوان حين اجرا می‌تواند از وسط يک غزل به غزل ديگر بگذرد و اين در حالی است که در موسيقی سنتی تاجيک خدشه‌دار نکردن معنی سرود بسيار مهم است و غزل باید از مطلع تا مقطع به صورت حتمی سروده شود. وی می‌گويد که معمولاً موسيقی سنتی بسياری از مردمان جهان بر اساس پرده‌ی يک اسباب موسيقی به وجود آمده است اما موسيقی سنتی تاجيک در بخارا بر اساس پرده‌ی دو اسباب موسيقی، تنبور و دف ساخته شده است. آقای سعيد تأکيد می‌کند اين در حالی است که هم‌اکنون موسيقی سنتی اقوام مختلف در سراسر جهان از جمله شش‌مقام حتی با ارکستر اجرا می‌شود.

بسياری در ايران معتقدند که مقام يا دستگاه در آسيای ميانه به دليل کشورگشايی‌های بيگانگان دستخوش تغييرات شده است و امروز مقام تاجيکی و دستگاه‌های ايرانی از مشترکات زيادی برخوردار نيستند. به عقيده محققان ايرانی در شرايط کنونی مهم‌ترين مشترکات مقام تاجيکی و دستگاه‌های ايرانی اين است که هر دو هم موسيقی سنتی‌اند و سروده‌های بزرگان ادب فارسی در آنها اجرا می‌شود.

محمدرضا شجريان، خواننده‌ی سرشناس موسيقی سنتی ايران، که برای اولين بار در اوايل دهه‌ی نود در برنامه‌های بزرگداشت هزاروچهارصدمين سالگرد باربد مروزی به تاجيکستان آمد و در دوشنبه کنسرت برگزار کرد بعد از بازگشت به ايران گفته بود که شش‌مقام تاجيکی لحن ترکی آسيای ميانه را دارد. ولی فرقت سعيد بر این باور است که شش‌مقام موسيقی دست‌نخورده و اصيل تاجيک است و اصالتاً در بخارا، گهواره‌ی زبان و ادب فارسی توليد شده است و استادان بزرگ اين هنر اصيل تا اواسط قرن گذشته در بخارا به سر می‌بردند. به گفته‌ی وی بخارا دست‌کم طی هزار سال تا زمان از بين رفتنش به عنوان دولت مستقل در دهه‌ی بيست قرن گذشته ميلادی، با داشتن مدارس و مکاتب مختلف و دانشمندان و کتابخانه‌های کم‌نظير هزاران شاگرد را از کشورهای گوناگون جلب می‌کرد. آقای سعيد معتقد است که طی سده‌ها در بخارا شاگردان زيادی از فرغانه، خجند، تاشکند، سمرقند، و خوارزم در مکاتب سلسله‌ی استاد و شاگردی مقام‌سرايی آموزش می‌ديده‌اند و اين منجر به پيدايش سبک‌های مختلف مقام و حتی سيستم چهارمقام فرغانه و شش‌ونيم مقام خوارزم شده است.

کتاب تاریخ و نظریه شش‌مقام دکتر اصل‌الدین نظام‌اف از بهترین پژوهش‌های مقام در تاجیکستان به شمار می‌رود.

رستاخيز شش‌مقام از گور تا نت

از زمان پيروزی کمونيست‌ها در دهه‌ی بيست قرن گذشته تا دهه‌ی چهل، حکومت شوروی شش‌مقام را به عنوان موسيقی درباری اميران بخارا ممنوع کرد. تاجيک‌ها اين مقطع زمانی را ضربه‌ی شکننده‌ای برای شش‌مقام می‌دانند. محققان تاجيک می‌گويند که دو، سه دهه که شش‌مقام دشمن طبقات و ايدئولوژی رژيم اتحاد شوروی اعلام شده بود و مقام‌خوانان در همه جا تحت فشار و تعقيب قرار داشتند و از محافل درباری به محيط تنگ و پنهانی خانوادگی نقل مکان کردند، مهم‌ترين مکتب، يعنی سلسله‌ی استاد و شاگردی از بين رفت. فرقت سعيد می‌گويد که اساتيد مقام تا اوايل قرن بيست، 252 آهنگ آفريدند و خفقان شوروی و قطع سلسله‌ی استاد و شاگرد برای موسيقی سنتی تاجيک تا اندازه‌ای ضربه‌زننده بوده است که طی حدود يک قرن اصلاً هيچ آهنگ جديدی آفريده نشده است و مقام‌سرايان فقط همان 252 آهنگ قديمی را اجرا می‌کنند. اين در حالی است که کتاب نت (رديف) شش‌مقام در تاجيکستان در پنج جلد و در ازبکستان در شش جلد تهيه و منتشر شده است و در همه‌ی نهادهای عالی و متوسطه‌ی آموزشی موسيقی هر دو کشور علوم و اجرای شش‌مقام به صورت حرفه‌ای تدريس می‌شود.

بسياری رستاخيز شش‌مقام را مديون صدرالدين عينی، سرشناسترين چهره‌ی ادبی، فرهنگی، و اجتماعی تاجيکان در قرن گذشته می‌دانند. استاد عينی با تأليف و چاپ پژوهشی در دهه‌ی چهل ميلادی، درست در اوايل جنگ دوم جهانی از شش‌مقام پشتيبانی کرد که انگار مجوزی برای زنده ماندن شش‌مقام بود. در دهه‌ی پنجاه ميلادی با دستور و مواظبت آکادميسين باباجان غفورف، مورخ شوروی در مسکو، که رياست پژوهشگاه خاورشناسی اتحاد شوروی را برعهده داشت، به خاطر احيای شش‌مقام سه تن از دانشمندان و مجريان مقام، باباقول فيض‌الله‌اف، شاه‌نظر صاحب‌اف و فضل‌الدين شهاب‌اف از شهر بخارا به دوشنبه آمدند و همه‌ی شش‌مقام را در پنج جلد کتاب به نت گرفتند و خدمات بی‌نظيری برای حفظ اين ميراث گرانبها انجام دادند.

گرايش از اصالت يا سبک جديد دوشنبگی؟

ولی برخی بر اين باورند که اجرای شش‌مقام در تاجيکستان از سبک اصلی بخارايی‌اش دور شده است. حتی فرقت سعيد که به اصالت تاجيکی شش‌مقام زياد تأکيد می‌کند، می‌گويد که سبک اجرای مقام در تاجيکستان سال به سال از سبک اصيل بخارايی‌اش فاصله می‌گيرد و به سبک اجرای مکتب فرغانه–تاشکند نزديک می‌شود. اما عبدالولی عبدالرشيدف، رئيس فرهنگستان مقام در تاجيکستان، با تأکيد بر اينکه بخارا وطن اصلی شش‌مقام است و بعداً سب‌کهای گوناگون پيدا شده است، می‌گويد که امروز اصلاً لازم نيست که روی سبک‌های اجرای شش‌مقام تأکيد شود، مهم اين است که اين موسيقی سنتی حفظ و احيا شود. دکتر عبدالرشيدف می‌افزايد که مقام‌خوانی از قديم تا کنون در تاجيکستان بيشتر در شمال کشور، يعنی خجند، اسفره، کان بادام، استروشن، و پنج کنت که به فلات فرغانه متعلقند، رايج بوده و امروز هم بسياری از مقام‌خوان‌های سرشناس تاجيکستان اصالتاً از اين فلات فرهنگی‌اند. وی معتقد است که اصلاً لزومی در اين نیست که سبکی را به صورت اجباری به سبک ديگری تبديل کنند و بودن سبک‌ها و مکتب‌های مختلف به شش‌مقام تنوع و دلچسبی بيشتر می‌بخشد. آقای عبدالرشيدف می‌افزايد که اقوام مختلف فارسی‌زبان اشعار حافظ شيرازی را به سبک خودشان می‌خوانند و اين طبيعی، جالب و رنگين است و هيچ شرط و شروط هم نبايد گذاشته شود که اشعار حافظ فقط با لهجه‌ی شيرازی حافظ قرائت شود و تازه دقيق مشخص هم نيست که خود شاعر با کدام لهجه اشعار دلکشش را می‌خوانده است.

گروهی از مقام‌سرایان تاجیک.

در پايتخت تاجيکستان دو گروه اصلی مقام‌سرايان فعاليت می‌کنند که يکی گروه شش‌مقام کميته‌ی راديو تلويزيون است که به نام شادروان فضل‌الدين شهاب‌اف، يکی از سه تن مردان بخارايی که شش‌مقام را به نت گرفتند، موسوم شده است. فرقت سعيد می‌گويد که اين گروه مقام را به اساس سبک اصيل بخارا اجرا می‌کند. گروه ديگر مربوط به فرهنگستان مقام است که عده‌ای از نورسان و جوانان بااستعداد آوازخوان و خنياگر آموزش می‌يابند و هم علوم مقام را و هم اجرا و اصول آن را فرا می‌گيرند. طی بيش از هشتاد سال پايتخت تاجيکستان اعلام شدن دوشنبه، مقام‌خوانان زيادی از شهرهای بخارا و سمرقند، خجند و فرغانه و حتی تاشکند با شمول يهوديان آسيای ميانه که رسماً در شناسنامه‌هايشان به نام يهوديان بخارايی معرفی می‌شوند و تاجيک‌زبانند به اين شهر نقل مکان کردند. بنابراين، در پايتخت تاجيکستان هر دو سبک مقام، يعنی بخارايی–سمرقندی و فرغانه–تاشکند در همسايگی و هم‌زيستی رايج شد. اما به گفته‌ی برخی از کارشناسان به‌تدريج پيدايش سبک جديد اجرای مقام مشاهده می‌شود که شايد هم در آينده‌ سبک دوشنبگی عنوان بگيرد.

پاپ، رپ، مقام و لذت تن يا روح

در حالی که دولت تاجيکستان و فرهنگيان تاجيک برای حفظ و احيای اين موسيقی سنتی تلاش می‌کنند، بيشتر جوانان تاجيک حداقل عده‌ای که من با آنها صحبت داشتم می‌گويند که از مقام زياد خوششان نمی‌آيد زيرا شاد و رقصی نيست و ترجيح می‌دهند بيشتر موسیقی پاپ تاجيکی و ايرانی گوش کنند. فرخنده، دانشجوی تاجيک، می‌گويد هيچ‌کدام از پنج برادر و خواهرش اصلاً مقام گوش نمی‌کنند.

اما اميد، شاگرد نوزده ساله‌ی مکتب موسيقی شش‌مقام، می‌گويد که از موسيقی پاپ فقط بدن انسان لذت می‌برد و بنابراين، شنونده می‌خواهد رقص بکند يا حداقل دست و پا بجنباند. اميد بر اين باور است که موسيقی مقام روح‌افزا و عرفانی است و روح شنونده را به‌تدريج از زمين به آسمان پرواز می‌دهد و نخست در روح و روان لذت می‌بخشد و سپس اين لذت به تن شنونده منتقل می‌شود. به عقيده‌ی اميد، درست است که هر فرد بر اساس علاقه و سليقه موسيقی گوش می‌کند اما هر جوان بايد فرهنگ شنوايی به هنر اصيل را در خود پرورش بدهد.

موسيقی شش‌مقام تاکنون در برخی از مناطق تاجيکستان، به‌ويژه شمال و غرب و در بعضی نواحی شرق و جنوب نفوذ دارد. تاجيکان اين مناطق به مراسم موسوم به آش نهار که معمولاً صبح روز محافل عروسی برگزار می‌کنند به صورت حتمی آوازخوان‌های شش‌مقام را دعوت می‌کنند.

فرهنگيان تاجيک ابراز نگرانی می‌کنند که در بازار موسيقی تاجيک، سروده‌های شاد تاجيکی و شرقی اعم از ايرانی، عربی، ترکی، افغانی، هندی، ازبکی، و غربی، به‌ويژه روسی، آمريکايی و انگليسی تسلط بيشترين دارد. به گفته‌ی مسؤولان مراکز نوارفروشی، نوار و لوحه‌های فشرده‌ی موسيقی پاپ و رپ تاجيکی، ايرانی، و ازبکی از پرفروش‌ترين‌ها هستند.

اما پژوهشگران بر اين باورند که موسيقی کلاسيک، نظير شش‌مقام تاجيکی، دستگاه‌های ايرانی، مغم یا مقام آذربايجانی و ساير موسيقی اصيل مردمان جهان، هنری است باستان و جاودانی و بشر با مرور زمان باز هم به آن بازخواهد گشت، زيرا اين موسيقی برای روح و روان است.