حسين عليزاده: موسيقی زيرزمينی تقليدی است

محمد تاج‌دولتی

بخش دوم گفت‌وگو را از «اینجا» بشنوید.

حسین علیزاده، موسیقیدان بزرگ و نامدار ایرانی، اخیرا تور کنسرت‌های گروه خود، هم‌آوایان، را در کانادا، آمریکا و سپس اروپا آغاز کرده است. او پس از کنسرت گروهش در تورنتو، در گفت‌وگویی با رادیو زمانه شرکت کرد.

اینک بخش دوم و آخر این گفت‌وگو:

حسین علیزاده

با توجه به تغییر و تحولاتی که در این سال‌ها در ایران پیش آمده، گروهی از جوانان به نوعی از موسیقی گرایش پیدا کرده‌اند که به آن «موسیقی زیرزمینی» گفته می‌شود. آیا شما، به‌عنوان یک موسیقیدان کلاسیک، چنین پدیده‌ای را طبیعی می‌دانید یا گمان می‌کنید به‌دلیل کمبود امکاناتی که در زمینه‌ی موسیقی کلاسیک ایرانی وجود دارد، جوان‌ها به آن نوع موسیقی روی می‌آورند؟

به نظر من، نباید موسیقی را تا این حد به خوب و بد تفکیک کنیم. ما باید متوجه باشیم که موسیقی رشته‌ای‌ست با تنوع بسیار. در هر دانشگاهی، در زمینه‌ی موسیقی رشته‌های مختلفی مثل موسیقی جاز، موسیقی راک، موسیقی پاپ، کلاسیک و موسیقی جهانی وجود دارد. این که جوان‌ها به هرنوع موسیقی گرایش پیدا می‌کنند، به خودی خود چیز بدی نیست. اما در موسیقی هم، مثل هرهنری، هم شکل نازل آن وجود دارد و هم شکل متعالی آن.

نکته‌ی دیگر این که هر پدیده‌ی زیرزمینی به دلیل مشکلات اجتماعی به وجود می‌آید. موسیقی هم اصلا احتیاجی نیست که زیرزمینی بشود. مگر در کانادا و آمریکا و غرب موسیقی زیرزمینی وجود دارد؟ در هیچ کجای دنیا موسیقی زیرزمینی وجود ندارد و تنها جایی در دنیا که موسیقی به نوعی ممنوع است و مشکل دارد، موسیقی زیرزمینی آن هم به وجود خواهد آمد. اگر هر پدیده‌ای در شکل اجتماعی آن ممنوع باشد، طبیعی‌ست که به زیر زمین می‌رود. در مسایل سیاسی که مشخصا این طور است. اما مضحک است که در قرن بیست و یکم، در سرزمینی موسیقی زیرزمینی وجود داشته باشد. این مسأله نشان می‌دهد که ما چه مشکلاتی در آن جامعه داریم که هنر والایی مثل موسیقی، نوعی از آن زیرزمینی می شود. موسیقی زیرزمینی نوعی واکنش و نیاز است و در عین حال، تأثیرپذیری فرهنگی نیز هست. این نوع جوان‌ها در ایران بیشتر از طریق ماهواره‌ها و دنیای بیرون از خودشان تغذیه می‌شوند و سعی می‌کنند آن چه که می‌بینند و می‌شنوند را تقلید کنند. حتی اگر ارتباط ریشه‌ای و فرهنگی با آن مقوله نداشته باشند. همچنین چون امکان بیرونی برای ارائه آلبوم و ضبط و کنسرت ندارند، طبعا آن را به شکل غیررسمی، که اسم آن زیرزمینی‌ست، انجام می‌دهند. جامعه نباید تنگناهایی به وجود بیاورد که مشکلات از جاهای دیگر سر بزند. متأسفانه در ایران، ما همیشه مسایل را پس از این که اتفاق افتاد متوجه می‌شویم. از پدیده‌های طبیعی گرفته تا مسایل اجتماعی. مثلا در کوچه‌ای باریک یک برج می‌سازیم و سپس متوجه می‌شویم که باید فکر پارکینگ هم می‌کردیم. موسیقی زیرزمینی به خودی خود یک پدیده‌ی اجتماعی منفی‌ست. در حال حاضر جوان‌ها دوست دارند و به این نوع موسیقی گرایش پیدا می‌کنند. چون نیاز دارند. اما موسیقی و هنر به طور اصولی در جامعه باید زنده و فعال وجود داشته باشد تا بتواند روح و روان انسان‌ها را سالم کند. وقتی زیر زمین باشد، مشکلات زیرزمینی هم به وجود خواهد آورد.

در کار های قبلی، شما تکه‌های جداگانه‌ای را در کنار هم می‌چیدید و یک آلبوم درست می‌کردید. اما به نظر می‌رسد کار تازه‌ی گروه «هم‌آوایان» یک مجموعه‌ی پیوسته است. یکی از ویژگی‌های این کنسرت نوع انتخاب اشعار است. از حافظ و مولانا شروع می‌کنید و به فریدون مشیری و شفیعی کدکنی می‌رسید. آیا هدف خاصی را با انتخاب اشعار این شاعران دنبال می‌کردید؟

موسیقی ایرانی معمولا به صورت یک کولاژ است. یعنی مثلا قطعه‌ای سازی از درویش‌خان را انتخاب می‌کنیم، بعد تصنیفی از شیدا را می‌گذاریم، بعد تصنیفی از سعدی، و شعری از مولانا و رِنگی از رکن‌الدین مختاری و قطعاتی حتی بدون ارتباط با هم، و با آنها یک برنامه اجرا می‌کنیم. اما در کنسرت اخیر گروه هم‌آوایان، تمام قطعات با هم ارتباط موضوعی مشخصی دارند. موضوع آن هم زندگی و امید است. چیزی که جالب است این که، مثلا برای بیان مفهوم عشق، شاید گروهی عقیده داشته باشند که مولانا و حافظ آن را به متعالی‌ترین شکل بیان کرده‌اند. در حالی که به نظر من، در هر زمانی مفهوم عشق با زبان و قراردادهای همان دوره گفته شده و این چیزی‌ست که از ازل انسان به دنبال آن بوده و تمام نمی شود. وقتی اشعار شاعران از قرون گذشته تا کنون را نگاه کنید باز هم سعی و تلاش شده که موضوع عشق دوباره بیان شود. حتی اگر شاعری مفهوم عشق را به زبانی ساده برای کودکان هم گفته باشد، باز هم می‌شود دوباره آن را بیان کرد و نمی‌توان گفت چون مولانا آن را خوب بیان کرده پس اشعار عاشقانه‌ی دیگران ارزشی ندارد. اگر شعرای معاصر بیایند با زبان ساده و حتی روزمره، یا اشعار بدون قافیه و آزاد، باز عشق را بیان کنند، من نمی‌توانم مقایسه کنم و به کسانی مثل شاملو و اخوان و سایه، ارزش کمتری از حافظ به آنها بدهم. چون بیان عشق در زمان‌های مختلف، با ابزار مختلف بیان شده. همین باعث شد تا من برخورد آزادی داشته باشم و رها باشم از این که می‌توانم شعر مولانا را در کنار شعر مشیری قرار دهم. چرا باید فریدون مشیری را کمتر بها دهم؟ وقتی به ساده‌ترین زبان عشق را بیان می‌کند که به گوش هر انسان غیر ادیب و فیلسوفی می‌نشیند. شعرا که برای فلاسفه و مردم خاص شعر نمی‌گویند. پس چقدر خوب است که بشود هنر را تا جایی ساده بیان کرد که همه بتوانند درک کنند و در آن ارتقا پیدا کنند.
در این کنسرت هم موضوع «امید» است؛ و مثل یک زندگی می‌شود به آن نگاه کرد. قطعات این کنسرت ساخته شده برای این که چگونه پشت سر هم بیاید و حالات حسی و روحی خاصی را بیان کند.

نکته‌ی دیگر در این کنسرت وجود یک خواننده‌ی زن، خانم افسانه رسایی‌ست که به صورت تک‌صدایی هم می خواند. آیا در ایران امکان اجرای چنین برنامه‌ای وجود دارد؟ و سی‌دی این برنامه در ایران به فروش گذاشته می‌شود؟

در این کنسرت دو خواننده‌ی مرد و زن وجود دارد. در ایران نمی‌شود این کنسرت را اجرا کرد. به همین دلیل، فقط در خارج از کشور آن را اجرا می‌کنیم و طبعا سی‌دی این برنامه هم در ایران نمی‌تواند منتشر شود و یک کمپانی خارجی سی‌دی این کنسرت را منتشر کرده و در ایران امکان ارائه‌ی آن نیست.

ـ بخش اول گفت‌وگو با حسین علیزاده