آثار مخرب جنگ بر محیط زیست

بیژن روحانی

هفته‌ی گذشته فعالان محیط زیست در کشورهای مختلف، روز جهانی «مقابله با بهره‌برداری از محیط زیست به هنگام جنگ و مخاصمات مسلحانه» را برگزار کردند.

در ایران نیز فعالان و کارشناسان محیط زیست با شرکت در همایشی بین‌المللی با عنوان «آثار مخرب جنگ بر محیط زیست»، به بررسی وجوه مختلف تاثیرات ویرانگر جنگ بر منابع طبیعی پرداختند و به‌خصوص آثار ناشی از جنگ ایران و عراق و هم‌چنین جنگ اول خلیج فارس را بر محیط زیست منطقه بررسی کردند.

سازمان ملل متحد از سال ۲۰۰۱ میلادی روز ششم نوامبر را به نام «روز جهانی مقابله با بهره‌برداری از محیط زیست به هنگام جنگ و مخاصمات مسلحانه» نامگذاری کرده است تا به این وسیله بتواند جوامع مختلف و افکار عمومی را متوجه آثار مخرب جنگ بر منابع طبیعی و زیست‌بوم جهانی کند. بررسی آثار زیان‌بار و گاه جبران نشدنی جنگ‌ها بر محیط زیست، غالباً در سایه‌ی تخریب شهرها و نابودی انسان‌ها کمتر مورد توجه قرار می‌‍‌گیرد.

سازمان ملل روزی را برای هشدار در مورد تاثیرات جنگ بر محیط زیست نامگذاری کرده است

آلودگی گسترده‌ی منابع آبی، نابودی درختان، مراتع و محصولات کشاورزی، آلودگی خاک، تلف شدن جانوران و هم‌چنین تخریب چشم‌اندازها و مناظر طبیعی، بخشی از آسیب‌های گسترده‌ای هستند که جنگ‌ها طی سده‌های مختلف در سرتاسر جهان برجای گذاشته‌اند. پیشرفت فن‌آوری نظامی و تولید سلاح‌هایی با توانایی تخریب گسترده‌تر در دهه‌های اخیر، تهدیدهای جدیدتر و گسترده‌تری را برای منابع طبیعی به همراه داشته است. در بسیاری از موارد چنین تخریب‌های گسترده‌ای در سایه‌ی پیروزی‌ها یا ضرورت‌های نظامی توجیه شده‌اند و یا حداکثر از آنها به عنوان اثرات جانبی جنگ نام برده شده است.

از سوی دیگر بسیاری از جنگ‌ها در دنیا بر سر دست‌اندازی و بهره‌برداری از منابع طبیعی آغاز شده است.

مطابق آمار «برنامه محیط زیست سازمان ملل متحد» یا UNEP، طی شصت‌سال گذشته چهل درصد از جنگ‌های داخلی با بهره‌برداری از منابع طبیعی در ارتباط بوده است.

این منابع گاه شامل درختان و یا معادن قیمتی مانند طلا و الماس و یا برای دست‌یابی به منابع کمیاب در مناطق مختلف مانند منابع آبی و زمین‌های حاصلخیز بوده است. از این‌رو سازمان ملل متحد، حفاظت از منابع طبیعی و محیط زیست را بخش مهمی از روند دستیابی به صلح و تثبیت آن در جهان تلقی می‌کند. زیرا بدون وجود منابع زیستی که بتواند ضامن بقای زندگی انسان‌ها و جانداران باشد دستیابی به صلح و ثبات ناممکن است.

همایش آثار مخرب جنگ بر محیط زیست در ایران برگزار شد

در همایشی بین‌المللی که روز شانزدهم آبان در تهران برگزار شد، نماینده‌ی مقیم سازمان ملل متحد در ایران، پیام بان کی‌مون را قرائت کرد که در آن دبیرکل این سازمان نسبت به وقوع درگیری‌های بیشتر در آینده برای کسب منافع مادی هشدار داد و خواهان سرمایه‌گذاری جوامع انسانی برای حمایت از توسعه‌ی پایدار شد.

به گزارش خبرگزاری ایلنا، جان استریک، نماینده‌ی صلیب سرخ جهانی هم که در این همایش شرکت داشت اذعان داشت قوانین زیادی برای جلوگیری از نابودی محیط‌زیست در جنگ‌ها وجود ندارد. برای نمونه بخش‌هایی از جهان به دلیل شرایط ژئوفیزیكی مناطق غیر نظامی اعلام شده ولی متاسفانه پیش‌بینی‌های قانونی نتوانسته است جلوی نابودی محیط زیست را به ویژه در زمان جنگ‌ها و درگیری‌ها بگیرد.

استریک تاكید كرد: «حتی پیش‌بینی جبران خسارت مالی وارد بر محیط‌زیست نیز نشده است و قوانین مناسبی برای آن وجود ندارد.»

دکتر اسماعیل کهرم، استاد دانشگاه و فعال محیط زیست نیز در این همایش گزارشی از تاثیرات مخرب جنگ هشت‌ساله‌ی ایران و عراق را ارائه کرد.

به گفته‌ی این استاد دانشگاه، در جنگ عراق و ایران سه میلیون درخت نخل به آتش كشیده شد.
آقای کهرم هم‌چنین با اشاره به حساس بودن اکوسیستم خلیج فارس گفت: «هنگامی كه پایگاه‌های نوروز و چاه‌های نفت دیگر مورد اصابت موشک قرار گرفت صدها هزار تن بشكه نفت خام وارد این اكوسیستم بی‌نظیر شد و آب آن را آلوده كرد.»

به گفته‌ی او در جنگ اول خلیج فارس، صدام چاه‌های نفت فراوانی را به آتش كشید كه باعث شد میلیون‌ها بشكه نفت وارد آب‌های خلیج‌فارس شود و از سوی دیگر دود ناشی از سوختن این چاه‌ها موجب بارش باران‌های سیاه در بخش‌ عظیمی از قاره‌ی آسیا شد و تعداد زیادی از موجودات دریایی و غیر دریایی را نابود کرد.

سوختن چاه‌های نفت کویت در جنگ خلیج فارس

معصومه ابتكار، رئیس هیئت مدیره‌ی مركز صلح و محیط زیست نیز با اشاره به پیشینه‌ی برپایی چنین همایشی گفت: «اولین كنفرانس بین‌المللی بررسی آثار مخرب جنگ بر محیط زیست در سال ۱۹۸۴ در دانشگاه تهران توسط تقی ابتكار برگزار شد كه منجر به محكوم كردن صدام حسین به عنوان نابودكننده‌ی محیط زیست شد.» او هم‌چنین به تاثیرات جنگ بر محیط زیست کشورهای عراق، لبنان، فلسطین و افغانستان اشاره کرد.

مطابق گزارش‌هایی که از سوی برنامه‌ی محیط زیست سازمان ملل متحد منتشر شده‌اند، محیط زیست و منابع طبیعی در افغانستان نیز به طور گسترده براثر دو دهه جنگ‌های متعدد به‌طور گسترده‌ای ویران شده‌اند. بیش از نیمی از جنگل‌های افغانستان در سه ولایت ننگرهار، کنار و نورستان در طی بیست و پنج سال جنگ نابود شدند و به نحو قابل ملاحظه‌ای از شمار تعدادی از جاندارن و حیات وحش این کشور کاسته شد.

ایران و افغانستان هم‌چنین از قربانیان بزرگ مین‌های زمینی به شمار می‌روند که تا سال‌ها پس از پایان جنگ هم‌چنان قربانی می‌گیرد و مناطق وسیعی را در این کشورها غیر قابل دسترس و نامناسب برای سکونت و کشاورزی کرده است.