رؤیاهای یک ربات‌

امیر حسین بهرامی

موزه‌ی تینگلی در شهر باسل ِ سوئیس همراه با خانه‌ی هنر شهر گاس، زیر عنوان «رؤیاهای یک ربات‌» نمایشگاه ویژه‌ای برگزار کرده‌اند با موضوع «هوش مصنوعی و نمود آن در هنر معاصر» که در هر کجا نمی‌توان دید.

ربات‌هایی که تاکنون در فیلم‌های علمی – تخیلی دیده‌ایم با انسان‌ها تفاوت داشته‌اند. گاهی در انجام دادن بعضی کارها از انسان‌ها تواناتر و گاهی ناتوان‌ترند و دقیقاً به خاطر این شباهت‌ها و تفاوت‌هاست که مردم از اینگونه فیلم‌ها استقبال می‌کنند. ما در بیشتر مواقع می‌خواهیم بدانیم چه چیزی ما را از یک ماشین متمایز می‌کند. یعنی در مقایسه با ربات‌هاست که با جنبه‌های انسانی رفتارهای روزانه‌مان آشنا می‌شویم و متوجه می‌شویم که چرا بعضی موقع‌ها رفتار ما در عصر جدید به اصطلاح «ماشینی» شده است و کجاها از انسانیت بی‌بهره مانده‌ایم.

ماشین سخن‌گو، کار ولفگانگ کمپلن، ۱۷۹۱

از طرف دیگر با توجه به دستاوردهای صنعتی این فکر که انسان می‌تواند با به وجود آوردن یک شبکه‌‌ی عصبی با خدا رقابت کند و موجوداتی بیافریند که از توانایی‌های خودش برخوردارند بسیار وسوسه‌انگیز است.

کارگردانی به نام ویرجیل ویدریش با تدوین سکانس‌هایی از فیلم‌های علمی – تخیلی با موضوع ربات، و آوردن این تصاویر در یک متن تازه، تماشاگر را با موضوع ربات در سینما و تصورات انسان از ربات آشنا می‌کند. در بسیاری مواقع این تصورات با واقعیت همخوانی نداشته و بیشتر نمایانگر درک و دریافت انسان از آفرینش است.

این فیلم که بیشتر یک کولاژ هنرمندانه و طنزآمیز پیرامون موضوع ربات و رابطه‌ی انسان با ربات است، تنها ویدیویی است که در این نمایشگاه به نمایش گذاشته شده است.

ربات‌های کوچک و حشره مانندی که هنرمندی به نام نیکی پاساتس طراحی کرده و ساخته و زیر عنوان «باغ وحش» در این نمایشگاه به نمایش عموم گذاشته، نمونه‌‌ای از دستاوردهای صنعتی در زمینه‌ی تولید ربات است. این ربات‌های کوچک می‌توانند به طور گروهی عمل کنند.

عروسک مکانیکی، اثر کیرستی بویلز

برگزارکنندگان این نمایشگاه اعلام کرده‌اند که قصد دارند با برگزاری چنین نمایشگاهی آخرین دستاوردهای صنعت تولید ربات را به چالش بکشند. ربات‌هایی که به نمایش گذاشته شده، ظاهراً انتظارات برگزارکنندگان را برآورده نمی‌کند. البته نباید فراموش کرد که سوئیس در صنعت ربات‌سازی در مقایسه با ژاپن و ایالت متحده آمریکا مانند یک کشور جهان سومی است.

عروسک مکانیکی کار هنرمندی به نام کیرستی بویلس هم یک نمونه‌ی کاملاً ساده و مکانیکی از ربات است. ماشین سخنگویی که زیبیله هاورتس طراحی کرده است، یک ماشین ساده است و با وجود کلمات مکانیکی اما مؤدبانه‌ای که ادا می‌کند، کاملاً مشخص است که یک ماشین سخنگوست.

در کاتالوگ این نمایشگاه مطالب خواندنی بسیاری درباره‌ی مقایسه انسان و ربات منتشر شده است. اما ربات‌هایی که در نمایشگاه به نمایش گذاشته شده، به هیچ‌وجه از توانایی‌های حیرت‌انگیز برخوردار نیستند و متأسفانه آخرین دستاوردهای صنعت ربات سازی را به نمایش نمی‌گذارند.

دست سوم

از دیدنی‌های این نمایشگاه آثاری است که هنرمندان با الهام از موضوع ربات آفریده‌اند. کلاهخودی که هنرمندی به نام والتر پیچلرز در سال‌های دهه‌ی شصت میلادی تحت عنوان «اتاق نشیمن ِ قابل حمل» طراحی کرده نمونه‌ای از این آثار دیدنی است. این کلاهخود می‌بایست نسلی از تلویزیون‌ را نمایندگی کند و وقتی که انسان آن را به سر می‌گذرد، بیشتر به یک هیولا شباهت پیدا می‌کند. ماشین سخنگو مخترع آلمانی ولفگانگ کمپلنس که در اواخر قرن هجدهم طراحی شده، یکی از دیدنی‌ترین آثار این نمایشگاه است.

در پرفومانس ِ « دست سوم» ( Third Hand ) که در سال ۱۹۸۰ به وجود آمده، دشواری‌های انسان در استفاده‌ی درست از دستاوردهای فنی را آشکارا می‌شود دید. انبوه کابل‌ها و ابزارها به یک مرد برهنه آویخته شده و مثل این است که ماشین، انسان را در تصرف خود درآورده و اکنون او تلاش می‌کند به هر شکل خود را رهایی دهد، ولی موفق نمی‌شود.

باغ وحش اثر نیکی پاساتس، مجموعه ای از ربات های حشره مانند که از کنش اجتماعی برخوردارند

عنوان نمایشگاه برگرفته از داستانی از ایزاک آسیموف، نویسنده‌‌ی سرشناس آثار علمی تخیلی است. آسیموف ۳۷۵ عنوان کتاب منتشر کرده است.

او در بسیاری از این کتاب‌ها به موضوعات علمی و فلسفی و حتی مذهبی پرداخته است. آخرین اثری که پیش از مرگ زیر عنوان «آسیموف باز هم می‌خندد» انتشار داد، مجموعه‌ای بود از لطیفه‌ها و جک‌هایی که این نویسنده ی روسی در طول زندگی خود گرد آورده بود. در داستان «رویاهای یک ربات‌»، الوکس که یک ربات است باید نابود شود. زیرا او سه قانون خدشه‌ناپذیری را که ربات‌ها را تحت سلطه‌ی انسان‌ها درمی‌آورند، زیر پا می‌گذارد و از توانایی خیالپردازی و رؤیا برخوردار می‌شود.

در این نمایشگاه بیش از آن‌که با رؤیاهای یک ربات آشنا شویم، با رؤیاهای انسان از قرن هجدهم تا امروز در آفریدن مخلوقی شبیه خودش و رقابت با خدا آشنا می‌شویم. مخلوقی که بتواند بر او تسلط داشته باشد. واهمه‌ی انسان از تسلط ربات بر او بیش از آن که نمودی واقع‌گرایانه داشته باشد، در هنر سینما تجلی پیدا کرده است.

این نمایشگاه تا دوازدهم سپتامبر ادامه دارد.