دوسال پس از ثبت ملی دماوند

بیژن روحانی

روز سیزدهم تیرماه مصادف با جشن تیرگان، روز ملی دماوند است. در سال ۱۳۸۷ کوهستان دماوند به‌عنوان نخستین اثر طبیعی ایران در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید. با این‌حال هم‌چنان چشم‌انداز طبیعی و محیط زیست دماوند با عوامل مختلفی تهدید می‌شود.

فعالیت‌های معدنی به‌خصوص استخراج پوکه‌ی معدنی از دامنه‌های دماوند از جمله مهم‌ترین آسیب‌های زیست‌محیطی به این منطقه است. تاکنون اعتراضات زیادی به این فعالیت‌های معدنی صورت گرفته است.

دماوند مرتفع‌ترین و افسانه‌ای‌ترین قله‌ی ایران از سال ۱۳۸۷ به‌عنوان نخستین اثر طبیعی در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. اکنون هرساله در سیزدهم تیرماه، هم‌زمان با جشن کهن تیرگان، روز ملی دماوند نیز برگزار می‌شود.

دماوند از سال ۸۷ به عنوان نخستین اثر طبیعی ایران به ثبت آثار ملی رسیده است

نام دماوند با تفاوت‌هایی (مانند دومباوند، دنباوند و ...) در متون کهن آمده است. ازجمله این متون می‌شود به کتیبه‌ی شاپور اول در نقش رستم و کتیبه‌ی نرسی پادشاه ساسانی در کنار برج پایکولی اشاره کرد که در آن از ساتراپ دماوند یا دومباوند نام برده شده است. برج پایکولی امروز در کردستان عراق قرار دارد. هم‌چنین در کارنامه‌ی اردشیر پاپکان نیز نام دماوند آمده است.

برای این نام، چند ریشه‌ی متفاوت قائل شده‌اند، اما رایج‌ترین نظریه در خصوص ریشه و معنای نام این کوه نظریه‌ای است که این نام را به‌معنای محلی که دارای دود و دم بسیار است، در نظر می‌گیرد. با این‌حال ریشه‌های دیگری نیز برای نام آن ذکر شده است. ماجرای دربند کشیدن ضحکان توسط فریدون در کوه دماوند، از مهم‌ترین افسانه‌های موجود در مورد این کوهستان است.

در روز ملی دماوند در ایران قرار است برنامه‌هایی در چند نقطه‌ی مختلف برگزار شود. انجمن کوهنوردان ایران اعلام کرده است روز جمعه یازدهم تیرماه در شهر رینه مراسمی را برگزار خواهد کرد.

رینه مبدا صعود بسیاری از کوهنوردان به قله‌ی دماوند است. تلاش‌ها برای اختصاص روزی به نام روز ملی دماوند از پیش از ثبت این اثر طبیعی و از سال ۱۳۸۳ آغاز شده بود.

دو سال پس از ثبت این کوهستان در فهرست آثار ملی ایران، وضعیت حفاظت از چشم‌انداز طبیعی و محیط زیست آن چگونه است؟

ریختن زباله‌های شهری در محور رینه‌پلور، عکس: انجمن کوهنوردان ایران

کارشناسان محیط زیست از معادن برداشت پوکه به‌عنوان یکی از تهدیدات مهم چشم‌انداز طبیعی این منطقه نام می‌برند. هم‌اکنون چهار معدن برداشت پوکه‌ی معدنی در دامنه‌های کوهستان دماوند فعالیت می‌کنند. آنها با ایجاد برش و شکاف در داخل کوه، سنگ‌های لازم را از آن استخراج و بیرون می‌کشند. این معادن عمدتاً با مجوز بخش دولتی يا به‌وسيله‌ی شركت‌های وابسته به دولت در حال بهره‌برداری است.

به گزارش خبرگزاری میراث فرهنگی، جلال مومنی از فعالان حفظ محیط زیست در شهر رینه می‌گوید بارها به غیر قانونی بودن این معادن اعتراض شده است. فعالیت این معادن در ارتفاعات مختلف کوه دماوند و حتی در ارتفاع سه‌هزار و هشتصد متری نیز انجام می‌شود.

به گفته‌ی آقای مومنی فعاليت معدنی در ارتفاعات بالای دوهزار و پانصد متری غير قانونی است ولی منابع طبيعی مجوز برداشت از اين معادن را صادر می‌کند.

کوه دماوند به‌دلیل آتشفانی بودن خود دارای سنگ‌هایی است که از آن به عنوان پوکه در صنعت ساختمان استفاده می‌شود. پوکه‌ی معدنی به دلیل وزن بسیار سبک خود در سبک‌سازی ساختمان‌ها و در تهیه‌ی بلوک‌‌های سقفی و دیواری استفاده می‌شود. هم‌چنین پوکه‌ی معدنی در برابر گرما و سرما عایق است.

فعالیت معدن کاوی با کندن و تخریب کوهستان ادامه دارد - عکس: دیده‌بان کوهستان

آن‌چه در منطقه‌ی دماوند به‌صورت فعالیت معدن‌کاوی انجام می‌شود در حقیقت کندن و تراشیدن سطح کوه توسط ماشین‌آلات سنگین و بار کردن آن در کامیون‌ها است. به این ترتیب به صورت پراکنده مناطق وسیعی به ابعاد صدها متر در صدها متر و به عمق ده تا بیست متر در پیکر کوه پدید آمده است. به دلیل آتشفشانی بودن جنس سنگ‌ها، با برداشت هر قسمت، قسمت‌های بالایی نیز رانش کرده و ابعاد تخریب بزرگ‌تر می‌شود.

هم‌چنین فعالیت معادن باعث انتشار گردوغبار بسیار زیاد و در نتیجه خشک شدن گیاهان در مناطق مجاور آن می‌شود.

دماوند زیست‌گاه گل‌ها و گیاهان متنوعی از جمله لاله و شقایق وحشی است. هم‌چنین ایجاد راه‌های متعدد دسترسی به معدن از دیگر آسیب‌هایی است که به طبیعت بکر منطقه وارد می‌شود.

به گفته‌ی جلال مومنی، فعال محیط زیست در منطقه‌ی دماوند، روزانه حدود چهارصد کامیون پوکه از معادن دماوند استخراج می‌شود و برای رفت و آمد این کامیون‌ها جاده‌های جدیدی در کوهستان ایجاد شده‌اند.

مردم منطقه و به‌ویژه اهالی رینه تاکنون بارها نسبت به فعالیت این معادن اعتراض کرده کرده‌اند. در گذشته این اعتراضات به خشونت نیز کشیده شد و در جریان آن چند نفر زخمی شدند. در پی آن حادثه، یکی از معادن تعطیل شد، اما چندی بعد مجوز آن به فردی دیگری واگذار و مجدداً فعالیت معدن‌کاوی در آن از سرگرفته شد.

برخی فعالان حفاظت محیط زیست بر این اعتقاد هستند که با وجود پوکه‌هایی که به‌صورت صنعتی تولید می‌شود دیگر استخراج پوکه از معادن کوهستان توجیهی ندارد و باید به‌طورکلی این‌گونه معدن‌کاوی در دامنه‌های دماوند متوقف شود.

به جز مشکل بزرگ وجود معادن، از چرای بی‌رویه دام‌ها در مراتع دماوند و پراکندگی زباله نیز می‌توان به عنوان مشکلات مهم محیط زیست دماوند نام برد.