پروپرانولول ، دارویی برای فراموش کردن خاطرات تلخ؟

پژمان اکبرزاده

این روزها ظاهراً قرص‏های پروپرانولول محبوبیت زیادی پیدا کرده‏اند. نه تنها برای کسانی که ناراحتی‏های قلبی دارند و قلب‏شان تندتر از حد معمول می‏زند، بلکه برای کسانی که آدم‏های مضطربی هستند و گاهی بدون هیچ دلیل ویژه‏ای، تنها به‏خاطر استرس، ضربان قلب‏شان بالا می‏رود.

ویشتاسب اکبرخان‏زاده، روان‏شناس ایرانی مقیم آمستردام، اطلاعات بیش‌تری در این‏باره در اختیار ما می‏گذارد:

پروپرانولول، تا جایی که من می‏شناسم و خودم آن را برای مریض‏هایم تجویز می‏کنم، یک داروی قلبی است که ما به‌خاطر کاری که روی قلب انجام می‏دهد و جلوی تپش قلب را می‏گیرد، از آن استفاده می‏کنیم.

وقتی فردی دچار ترس می‏شود، بدن واکنش‌هایی نشان می‏دهد. در یکی از این واکنش‏ها که از واکنش‏های پایه‏ای بدن است، تپش قلب بالا می‏‌رود. در حالت ترس، شخص همیشه انتظار این تپش قلب را دارد. بنابراین وقتی ما به‏طور مصنوعی و از طریق این دارو بتوانیم این تپش را ثابت نگاه داریم یا اجازه ندهیم به‏سرعت افزایش پیدا کند، به او کمک کرده‌ایم که ترس و وحشت را از لحاظ ذهنی تقویت نکند و خود را بهتر حفظ کند.

این مسئله می‏تواند به خیلی از افراد کمک کند. در مطب نمی‌توان به‏تنهایی این مسئله را بررسی کرد، ولی تا جایی که من می‏دانم، در پژوهش‏های مختلف هم ثابت شده که این طریقه می‏تواند ارزش فوق‏العاده‏ای داشته باشد.

می‏توانید برای ما بگویید که عملکرد این دارو به چه شکلی است که می‏تواند ضربان قلب را به‌شکل محسوسی پایین بیاورد؟

ما در هرکدام از اعضای بدن‏مان گیرنده‏هایی برای مواد مختلف داریم. در قلب نیز گیرنده‏هایی هست که این دارو می‏تواند روی آنها بنشیند. به آنها «بتا بلوکر» می‏گویند. یعنی این دارو می‏تواند گیرنده‏های «بتا» در قلب را تسخیر کند و اجازه ندهد که باعث تحریک قلب شوند.

تمام حرکت‏ها و فعالیت‏های بدن توسط گیرنده‏ها و فرستنده‏ها انجام می‏شود. وقتی گیرنده‏های اعضای بدن تحریک شوند، این تحریک را به حرکتی مکانیکی مانند ضربان بیش‌تر قلب تبدیل می‏کنند، یا مثلاً موجب تعریق یا خشکی دهان و ... می‌شوند.

روی قلب گیرنده‏های «بتا» را داریم که وقتی تحریک می‏شوند، تپش قلب ایجاد می‏کنند. یعنی ضربان قلب را بالا می‏برند. این داروها بتابلوکر هستند؛ یعنی جای گیرنده‏‏ای را که منتظر است ماده‏ی مورد نظر تحریکش کند و ضربان قلب را بالا ببرد، می‏گیرند و اجازه نمی‏دهند تحریک باعث زیاد شدن تپش قلب بشود.

مواردی که گفتید مربوط به تأثیر موقتی این دارو است؛ اما در گزارش‏هایی که منتشر‌شده و در گفت‏و‏گوهایی که با بیمارانی که از این دارو استفاده می‏کنند انجام شده، تاکید شده که پروپرانولول مقداری هم در زودتر یا راحت‏تر فراموش کردن خاطرات بد دارد. یعنی تأثیری درازمدت نیز دارد. شما این جنبه‏ از تاثیر پروپرانولول را چگونه می‏بینید؟

اصولاً در Trauma، یعنی حادثه‏های بد زندگی مانند جنگ، زلزله، شکنجه یا موقعیتی که شخصی شاهد از دست دادن عزیزی یا شاهد از بین رفتن فردی باشد، یا در موقعیت به‏خصوصی باشد که احساس وحشت ‏فوق‏العاده‏ای در او ایجاد شود، به مشکلی که پیش می‏آید، در انگلیسی Posttraumatic stress disorder می‏گویند.

این بیماری‏ای است که در روان‏پزشکی توجه زیادی به آن داریم و تحقیقات زیادی در مورد آن در حال انجام است تا مشخص شود چگونه می‏توان این مشکل را کم کرد. مواد مختلفی بررسی شده است که پروپانونول نیز یکی از آنها است. تحقیقاتی صورت می‌گیرد تا مشخص شود آیا ممکن است این دارو خاطرات بد را به‏شکلی تخفیف بدهد یا خیر.

در گزارش‏های مختلف علمی می‏توان یافته‏‌هایی مثبت و منفی در مورد اثر پروپانونول بر تخفیف خاطرات پیدا کرد. این دارو، اصولاً دارویی است که می‏تواند چنین تاثیری داشته باشد، اما بستگی دارد که کدام‏ یک از گزارش‏ها را بخوانیم.

یعنی هنوز صددرصد مشخص نشده است که پروپرانولول چنین تاثیری دارد یا نه؟

اگر تاثیر یک دارو به‌صورت صد‏درصد باشد، بلافاصله به این اسم مشهور می‏شود و تمام دنیا از آن نام می‏برند. دست‏کم من به‌عنوان یک روان‏پزشک هنوز اطلاع ندارم که اثر این دارو در زمینه‏ی تخفیف خاطرات بد، صددرصد تایید شده باشد، ولی ما از آن به این‏منظور نیز استفاده می‏کنیم. چون بیش‌تر تحقیقاتی که شده، نشان داده است که می‏تواند در این زمینه تاثیر مثبت داشته باشد.

آیا فکر نمی‌کنید در ارتباط با تاثیر این دارو کمی اغراق شده است؟ چون در عنوان برخی از گزارش‏های منتشر‌شده در این زمینه آمده است: «پروپرانولول داروی فراموش کردن خاطرات بد است.»

منابع و افراد مختلفی در این زمینه می‏‌نویسند. باید به منبع گزارش توجه کرد. اصولاً این مسئله در علم روان‏پزشکی بسیار حساس است. ما فکر می‏کنیم شرکت‏های دارویی به‌خاطر نفوذ مالی‏ای که دارند، می‏توانند نتایج آزمایش‏ها را هم به‏نفع خودشان تفسیر کنند یا از محققان بخواهند این نتایج را به‌نفع آنها تفسیر کنند.

باید دید چه منبع و گروهی این مقالات را نوشته‏‌اند. آیا اینها اشخاصی هستند که از این شرکت‏ها سوبسیدی دریافت می‏کنند؟ یا اشخاصی هستند که به‏طور آزاد و مستقل این تحقیق را انجام داده‏اند؟ وقتی ما خودمان به‏عنوان متخصص می‏نشینیم در مورد نتایج این آزمایش‏ها صحبت می‏کنیم، معمولاً به این مسائل هم دقت می‏کنیم.

در ارتباط با مطالبی که شما به آن اشاره می‏کنید، چون اطلاع ندارم کدام گزارش است و توسط چه اشخاصی تهیه شده‏ است، نمی‏توانم به‌طور مستقیم بگویم که جزو گزارش‌های قابل قبول است یا خیر.

به‏‌گفته‏ی خودتان، پروپرانولول در اصل دارویی برای ناراحتی‏های قلبی است. آیا علت تجویز گسترده‌ی آن برای رفع استرس یا ناراحتی‏های عصبی، این است که در هر دو بیماری تپش قلب دیده می‌شود؟ هرچند منشأ آن در دو بیماری متفاوت است؟

بله. دلیلش آن است که تاثیری را که ما می‏خواهیم، می‌توانیم توسط این دارو به‏وجود بیاوریم. ترس، یکی از واکنش‌های طبیعی است. همه‏ی انسان‏ها در شرایط مختلف می‏‌ترسند. نترسیدن شاید اشکال باشد، اما ترسیدن اشکال نیست.

ولی وقتی به‏شدت بترسی، طوری که کنترلت را در آن لحظه از دست بدهی، یا در طول مدت این وحشت به‏شکلی در وجود تو پایدار بماند و تو را تحت تاثیر خودش قرار بدهد که نتوانی زندگی روزمره‏ات را داشته باشی، آن موقع از ترس به‌عنوان یک مریضی صحبت می‏کنیم.

پایه‏‌ی این‏گونه ترس‏ها، واکنش‌های طبیعی بدن است که به‏طور اشتباه توسط خود ما و مغز ما تجزیه و تحلیل می‏شود. مثلاً وقتی ضربان قلب‏مان بالا می‏رود، بدون این‏که بخواهیم، بدن به حالت آماده‏باش درمی‏آید و آدرنالین بیش‌تری ترشح می‏شود.

بعضی‏ وقت‏ها به‌خاطر این‏که مدتی طولانی تحت تاثیر استرس یا هیجان هستیم، بدن‏مان خسته می‌شود و توانایی واکنش صحیح را ندارد. در نتیجه سیگنال‏ها را اشتباه متوجه می‏شود و مرتب در حالت استرس و هیجان زیاد باقی می‏ماند. تداوم اضطراب باعث خستگی مزمن می‏شود.

در این صورت دارویی به بیمار می‏دهیم که تپش قلب زیاد نشود. چون او همیشه عادت دارد که وقتی ترس و وحشت به ‏او دست می‏دهد، ضربان قلبش بالا برود. وقتی ضربان قلب بالا نمی‏رود، احساس ترس و هیجان اضافی همیشگی را حس نمی‏کند؛ پس آرام می‏ماند.

این یکی از طریقه‏های معالجه‏ی ترس نیز هست. ما همیشه می‏گوییم باید در چشم موضوعی که از آن می‏ترسی، نگاه کنی. یعنی بتوانی با آن مقابله کنی، بتوانی در چشم‏های ترست نگاه کنی.

آیا در رابطه با تأثیرات جانبی پروپرانولول روی افراد، نتایج کاملاً مشخصی به‏دست آمده است یا این که این تأثیرات هم‏چنان در مرحله‏ی آزمایش و پژوهش است؟

نه. این دارویی است که سال‏هاست روی آن کار می‏کنیم. متخصصان قلب و عروق خیلی در مورد آن می‏دانند. ما هم به‌عنوان روان‏پزشک به‏اندازه‏ی کافی از آن اطلاع داریم. معمولاً از این دارو برای بیماری‏های مختلفی مانند آنژین، ضربان نامنظم قلب، سردردهای میگرنی، ترس و ... استفاده می‏کنیم. هم داروی شناخته شده‏ای است و هم درباره‌ی آن چیزهای زیادی می‏دانیم.

هر دارویی که به‏ بازار می‏آید، می‏تواند مسائل و اثرات جانبی مختلفی داشته باشد، ولی قرار نیست این اثرات برای هرکسی پیش بیاید. چون در این صورت از هیچ دارویی نمی‏توانیم استفاده کنیم. برای نمونه به برخی از اثرات جانبی پروپرانولول که مردم به‏طور عموم ممکن است با آن روبه‌رو شوند، اشاره می‌کنم:

ممکن است تپش قلب افراد خیلی پایین بیاید. یا فشار خون خیلی پایین بیفتد. در نتیجه ممکن است فرد سرگیجه بگیرد. امکان دارد ضربان قلب به‏حدی پایین بیاید که دیگر قلب نتواند کارش را انجام بدهد. امکان دارد احساس سرما برای بیمار پیش بیاید. وقتی گردش خون کم باشد، ممکن است دچار کبودی دست‏ها و پاها بشود. احساس خستگی، کم شدن نیروی جنسی و مشکلات دیگری هم می‏توانند پیش بیایند، اما همه‏ی این مشکلات برای همه‏ی کسانی که این دارو را مصرف می‏کنند، پیش نمی‏آید.

در برخی گزارش‏ها مطرح شده که تأثیرات جانبی داروهایی که علیه استرس، افسردگی و ... وجود دارند، در چند سال گذشته به‌طور مرتب کم‌تر شده است. آیا این موضوع درست است؟

بدن سیستم بسیار باهوشی است. چون مرتب دارد ما را در برابر عوامل خارجی‏ای که وارد بدن‏مان می‏شود، حفاظت می‏کند. ما داریم بیش‌تر و بیش‌تر با بدن خودمان آشنا می‏شویم. ما می‏دانیم که بدن‌مان قابلیت بسیار زیادی برای تطبیق دادن خود و دفاع از زندگی دارد.

بدن با هر مشکلی که به‌عنوان اثرات جانبی دارو داشته باشید، بعد از مدتی می‏تواند عادت کند و شما را کم‌تر اذیت کند. مثلاً بعضی از داروها باعث دل‏درد می‏شوند، ولی بعد از دو سه هفته بدن می‏تواند به آنها عادت کند و این دل‏درد کم‏کم از بین برود. چون بدن سیستم باهوشی است و خود را تطبیق می‏دهد.

آیا این تطبیق، می‏تواند به مقاومتی در برابر خود این قرص برای کاهش تپش قلب تبدیل شود؟

نه. بدن می‏تواند واکنش‏هایی را که برایش خوشایند نیستند، از بین ببرد، اما وقتی تپش قلب پایین می‏آید، تاثیر مثبتی دارد. امکان دارد داروهایی باشند که شخص به آن‌ها عادت کند، اما پروپرانولول مستقیماً جزو این دسته از داروها قرار نمی‌گیرد.