سکان‌دار بعدی کشتی توفان‌زده محیط زیست که خواهد بود؟

سام خسروی‌فرد
نویسنده و کارشناس محیط زیست

وقتی اسکندر فیروز از پله‌های ساختمان نخست‌وزیری بالا می‌رفت تا طرح حفاظت از طبیعت را در قالب ایجاد یک سازمان جدید به دکتر علی امینی تقدیم کند، به ذهنش خطور نمی‌کرد چهار دهه بعد، تمام ایده‌هایش رنگی دیگر بگیرد و سازمانی که بنیان‌گذارش بود، به اسف‌بار روزی این چنین بدل شود.

هر چند طرح فیروز در زمان نخست‌وزیری دکتر علی امینی به ثمر ننشست، اما تلاش‌هایش باعث شد کانون شکار به سازمان شکاربانی و نظارت بر صید بدل شود که نقشی مهم در حفاظت از طبیعت ایران داشت؛ سازمانی که کنوانسیون رامسر با شهرتی عالم‌گیر تنها یکی از دستاوردهای فعالیت‌های آن است.

اوایل دهه ۵۰ شمسی فیروز دریافت با شکاربانی نمی‌توان محیط زیست ایران را نجات داد. پس در صدد ایجاد سازمان حفاظت محیط زیست برآمد. بدین ترتیب سازمانی جدید در سال ۱۳۵۳ فعالیت خود را در قالب معاونت نخست‌وزیری آغاز کرد و دامنه وظایفش از شکار و شکاربانی فراتر رفت.

اسکندر فیروز که به حق پدر محیط زیست ایران لقب گرفته، مرداد سال ۱۳۵۶ از ریاست سازمانی که بینان‌گذارش بود، کناره‌گیری کرد. پس از آن تا پاییز سال بعد منوچهر فیلی به صندلی ریاست دستگاه محیط زیست کشور تکیه زد.

پس از انقلاب زمزمه‌هایی از تعطیلی این سازمان شنیده شد اما عده‌ای دل‌سوز توانستند از عملی شدن این خواسته ناصواب جلوگیری کنند. سازمان حفاظت محیط زیست به کار خود ادامه داد و یک سرپرست و دو رییس آمدند تا این که نوبت به معصومه ابتکار رسید.

او با عنوان رییس سازمان محیط زیست و معاون رییس‌جمهور، نخستین زنی بود که پس از انقلاب به کابینه راه می‌یافت. انتخاب و عملکرد او مورد انتقادهای بسیاری بود تا این که فاطمه واعظ جوادی در دولت نهم جای او را گرفت. گفته می‌شود دلیل این انتخاب وابستگی نزدیک او به بیت آیت‌الله جوادی آملی بوده است.

عملکرد زیست‌محیطی دولت نهم چنان رقت‌بار بود که برخی هشت سال مدیریت ابتکار را دوران طلایی محیط زیستِ پسِ از انقلاب نامیدند. در دولت نهم عملاً شورای عالی حفاظت محیط زیست تعطیل شد و بسیاری از طرح‌های مخرب محیط زیست با مجوز رییس دولت کار خود را آغاز کردند.

فاجعه تالاب پریشان، ساخت کنارگذر انزلی، مرگ دلفین‌ها در خلیج فارس، سقوط ۱۴ پله‌ای وضعیت محیط زیست ایران در سال ۲۰۰۶، فعالیت‌های نفتی در پارک ملی کویر، واگذاری بخشی از تالاب بین‌المللی هورالعظیم به تشکیلات نفت و ... تنها گوشه‌ای از عملکرد دومین زن رییس محیط زیست است.

یک سال پس از آن که واعظ جوادی ادعا کرد ویرانه‌ای تحویل گرفته است، همسرش بازداشت شد؛ خبری که سخنگوی قوه قضاییه نیز آن را تأیید کرد. اما آن‌چه هیچ گاه به طور رسمی تأیید نشد، فساد مالی مجید یزدانی، شوهر جوادی بود که پیش‌تر نیز در سازمان محیط زیست فعالیت می‌کرد؛ اما دلایل خروج اجباری او از محیط زیست هیچ‌گاه مشخص نشد. تغییر پی در ‌پی معاونان و انتصاب اقوام و نزدیکان در پست‌های مدیریتی از دیگر فعالیت‌های واعظ جوادی بود.

فاطمه واعظ جوادی، رییس سازمان حفاظت از محیط زیست

سخنان ششمین رییس سازمان محیط زیست در جمع ارباب رسانه‌ها کار را به جایی رساند که غلامحسین الهام گفت: «زیاد به سخنان جوادی حساسیت نشان ندهید؛ چون او تخصصی در محیط زیست ندارد. رییس سازمان محیط زیست یک زمین‌شناس است نه کارشناس محیط زیست؛ و به همین دلیل گاهی نظراتش را در قالب زمین‌شناسی ارائه می‌کند که رسانه‌ها هم نباید این قدر به آن حساسیت نشان دهند.»

واعظ جوادی، مقابل اجرای تمامی طرح‌ها و اقدامات مخرب زیست محیطی سکوت کرد؛ جز یک مورد و آن ایستادگی در برابر ساخت پالایشگاه بهشهر بود؛‌ عملی که باعث شد شایعه برکناری او منتشر شود و هم‌زمان با آن نام نسرین سلطان‌خواه به عنوان جانشینش به میان آید. مدتی بعد و با اعلام نام اعضای احتمالی کابینه دولت دهم بار دیگر نام سلطان‌خواه برای ریاست محیط زیست ایران در فهرست ارائه‌شده احمدی‌نژاد دیده شد.

نسرین سلطان‌خواه متولد ۱۳۴۲ در شهر تهران است که درجه دکتری ریاضیات دانشگاه شریف در کارنامه‌اش به ثبت رسیده است. پیش از آن‌که به عنوان نماینده مردم تهران در دور دوم شورای شهر فعالیت کند، عضو هیأت علمی دانشگاه الزهرا بوده و در دانشگاه شریف نیز تدریس کرده است. اما او نتوانست رأی مردم تهران را برای ورود به دور سوم شورای شهر تهران به دست آورد.

او پیش‌تر یعنی در سال ۱۳۸۴ به عنوان فعال ستاد انتخاباتی احمدی‌نژاد با رسانه‌ها گفت و گو می‌کرد. این عضو شورای شهر تهران پس از روی کار آمدن دولت نهم، سمت مشاور رییس‌جمهور و رییس مرکز امور زنان و خانواده را نیز یدک می‌کشید.

در همین ایام بود که مسعود زریبافان عضو دیگر دومین شورای شهر تهران و معاون احمدی‌نژاد در کابینه دهم، اعلام کرد عضویت در شورا شغل نیست؛ چرا که او، چمران و سلطان‌خواه از سوی احمدی‌نژاد برای فعالیت در دولت نهم دعوت شده بودند. اسفند همان سال بود که سلطان‌خواه از سمت خود کناره‌گیری کرد.

با آغاز فعالیت‌های انتخاباتی هشتمین دوره مجلس شورای اسلامی، نام سلطان‌خواه در فهرست نهایی جبهه متحد اصول‌گرایان تهران درج شد؛ او نتوانست آرای مردم تهران را این بار برای ورود به مجلس هشتم جلب کند و از ورود به خانه ملت باز ماند.

در عوض چهار ماه بعد یعنی در تیرماه ۸۷ از سوی احمدی‌نژاد به عضویت هیأت امنای سازمان ملی پرورش استعدادهای درخشان درآمد و هفت ماه بعد رییس مؤسسه عالی آموزش و پژوهش مدیریت و برنامه‌ریزی در معاونت برنامه‌ریزی و نظارت راهبردی رییس‌جمهور شد.

این روزها نام او که ارتباط نزدیکی با پروین (خواهر محمود) احمدی‌نژاد دارد، علاوه بر ریاست سازمان محیط زیست،‌ برای تصدی پست ریاست جهاد دانشگاهی نیز شنیده می‌شود؛ اما هنوز اعضای کابینه احمدی‌نژاد نهایی نشده و معلوم نیست سکان هدایت محیط زیست، که این سال‌ها چون زورقی به گل‌ نشسته اسیر دستان ناکارآمد شده، به چه کسی سپرده خواهد شد.