خراسانم این‌جاست

تاج‌نار نعمت، ازبکستان

از پنجره‌ی هواپیما به پایین نگاه می‌کنم. زمین ایران را می‌بینم. پاره خاک خراسان بزرگ را که در طول تاریخ سر عزیز بسی از بزرگ‌مردانش به خاطر حفظ این خاک به فنا رفتند، ولی نام‌شان به جاویدانه‌ها پیوست. شوق دیدار فردوسی، خیام، عطار، امام غزالی، امام نیشابوری، احمد جام و... و همشهریان امروز ایشان از وجودم لبریز می‌شود. شوق دیدار خراسانی‌هایی که میراث‌بر این فرهنگ‌اند. ناگاه خردم بانگ می‌زند و انگار برای احساسم هشدار می‌دهد که مگر خودت هم جزیی از این فرهنگ نیستی؟ نگاهم روی ساختمان‌های بی‌شمار چهار طرف شهر مشهد می‌افتد. سفر پانزده سال قبلم توی ذهنم زنده می‌شود و قضاوت به دست قیاس منتقل می‌شود. شهر تا دامن کوه‌تل‌های اطرافش پای دراز کرده است. مجتمع‌های بزرگ و شیک، راه حلقه‌ای شهر از بالا بسیار روشن نمودار می‌شود.

صدای خانم مهماندار مرا به واقعیت برمی‌گرداند و دوباره شگفت‌زده می‌کند. وی به زبان روسی اعلام می‌کند که پس از چند دقیقه فرود خواهیم آمد و در شهر مشهد دمای هوا ۳۵ درجه گرم است. وقت پیاده شدن چشمم باز هم طرف مهماندارها و خلبان خیره می‌شود: متوجه می‌شوم که همگی روس‌اند اما خانم های مهماندار همه پوشش اسلامی دارند. فضولی ام بالا می گیرد واز ایشان سؤال می‌کنم:
ـ ببخشید! مگر این هواپیما مربوط به شرکت آسمان ایران نیست؟
و پاسخ می‌گیرم:
ـ بلی خانم، ولی پرواز را به اساس قرارداد ما هیأت شرکت هواپیمایی قرقیزستان انجام دادیم.

هواپیما متعلق به شرکت آسمان بود اما میهماندارانش روسی بودند.

با هموطن‌های سابقم از شوروی پاشخورده خداحافظی می‌کنم. فرودگاه مشهد خیلی توسعه پیدا کرده و همانا بازسازی می‌شود.

نحوه و شیوه‌ی خدمات فرودگاه خیلی مدرن‌تر شده. عده‌ای از مسافران، اعم از زن و مرد، در صفی وا استاده‌اند که روی غرفه‌اش «بخش دریافت روادید» نوشته شده است. مشاهده می‌کنم که همه‌ی آنها تاجیک‌اند و در دست گذرنامه‌ی تاجیکستان را دارند. ایران و تاجیکستان از چند مدت پیش برای شهروندان‌شان مقررات دریافت ویزا را تسهیل کرده‌اند و هم اکنون ایرانی‌ها و تاجیک‌ها بدون هیچ موانع می‌توانند وارد کشور یکدیگر شوند ودر فرودگاه برای تا یک هفته روادید دریافت و بعداً آن را در اداره‌ی مهاجرت به‌آسانی تمدید کنند. این تسهیلات از میان کشورهای آسیای میانه فقط با تاجیکستان اعلام شده است. قیمت ویزای ایران برای تاجیکان، و متقابلاً ویزای تاجیکستان برای ایرانیان، ۲۵ یورو است. ایران بارها اظهار آمادگی برای نظام ویزای رایگان کرده است، ولی طرف تاجیکستان فقط به دلیل این که (نه به دلایل سیاسی) درآمد ناشی از ویزا هم هزینه‌ی خوبی برای سفارت دوشنبه در تهران است، این پیشنهاد را رد کرده است. این در حالی‌ست که دریافت ویزای ایران برای ازبکستانیان زیاد ساده نیست و اصل مشکل نه از تهران بلکه از تاشکند است. دریافت ویزای حتا جهانگردی و زیارتی ازبکستان برای ایرانیان بسیار دشوار است و قیمت ویزای یک ماهه‌ی جهانگردی برای ازبکستانیان هشتاد یورو (معادل ۱۰۶ دلار آمریکایی) است، البته متقابلاً. این در حالی‌ست که شهر و استان‌های سمرقند و بخارا، فرغانه و شهر سبز، اورگنج و ترمذ، خوارزم و خیوه که حداقل از نگاه ذهنیت تاریخی و پیشینه‌ی مشترک ایران و توران، برای ایرانیان جذابیت ویژه‌ای دارد، همه امروز در قلمرو همین ازبکستان، وطن من، است. (بعداً در سفر من روی این نکته، حتا ایرانیانی که کار فرهنگی نمی‌کنند بارها تأکید کرده‌اند)

خدمات فرودگاه مشهد خیلی مدرن‌تر شده

در بخش کنترل گذرنامه متوجه می شوم که مسافران از کشورهای گوناگون وارد مشهد می‌شوند. می‌گویند که هم‌زمان با پرواز از دوشنبه، دو پرواز بین‌المللی دیگر از کشورهای خارج انجام شده. جامه‌دانم را می‌گیرم و از عطر شکر فارسی که همه‌ی فضا را فرا گرفته، سرمست، ولی مؤدبانه در صف بزرگ نظارت گمرکی وا می‌ایستم. صف چهار خطی با شمول محموله‌های بسیار مسافرین از سه پرواز بین‌المللی به‌کندی پیش می‌رود. بالاخره مسئول گمرک را می‌بینم که از من به انگلیسی سؤال می‌کند که از کجا می‌آیم.
ـ از دوشنبه (به فارسی جواب می‌دهم)
ـ خوش آمدید، بفرمایید، لطفاً رد شوید، اصلاً لازم نیست که جامه‌دان‌هایتان کنترل شود.

همین طریق، متوجه می‌شوم که اکثر مسافران از پرواز دوشنبه بدون هیچ کنترل گمرکی رد شده‌اند. با این گمرکچی خوش‌برخورد ومرد خوش‌چهره خداحافظی می‌کنم و حالا هم پاره‌ای از لطف وی را در دل دارم، هرچند چنین لطف، مهربانی، مهمان‌نوازی، علاقه‌مندی، خوش برخوردی، درایت و دانشمندی را در بسیاری از آدمانی که من در طول این سفر کوتاهم در اين کشور نازنین و باستانی برخورد کردم، فراوان دیدم، لذت برده‌ام و تا حد توان از آنها آموختم.

اردوان، آران و تلویزیون

اردوان را هیچ‌گاه ندیده‌ام. اما مطمئناً می‌شناسمش. و شناختمش. در فرودگاه برای استقبال یا پیشواز ما آمده است. با چهره‌ی باز و متبسم و لطف ومهربانی‌ای که خاص ایرانیان است، گرم استقبال‌مان می‌گیرد. زود می‌فهمم که مهماندار ما فرد مطمئن و باصلاحیتی‌ست. نخستین کاری که انجام می‌دهد کارت ایرانسل را در دستگاه تلفن همراهم جا می‌کند و شماره‌ی آن را روی ویزت کارتش می‌نویسد و یک‌جا با یک بسته اسکناس ایرانی برایم می‌دهد. یعنی پایمان به هتل نرسیده ما را با تلفن همراه و پول تأمین می‌کند. هتل آران کوچک وخصوصی‌ست، اما در یکی از خیابان‌های مرکزی، امن، گران‌قیمت و مدرن مشهد موقعیت دارد. ولی قیمت‌های هتل آران مناسب است. اتاق دوتختی ما حدود ۲۵ دلار برای یک شب قیمت دارد و از همه‌ی امکانات برخوردار است. تلویزیون را روشن می‌کنم. شبکه‌های زیادی را می‌بینم، از قرائت قرآن مجید گرفته تا مسابقات گوناگون ورزشی و برنامه‌های ویژه برای زنان و کودکان و نمایش مستقیم از مراسم سوگواری آیت‌الله لنکرانی در قم. در شبکه‌ای فیلم «خمره» را نقد می‌کردند و لحظه‌های مختلف از فیلم را نشان می‌دادند که قهرمان‌های فیلم با گویش کویر صحبت می‌کردند. اما من به گویش کویریان زیاد متوجه نمی‌شوم. چند شبکه‌ی دیگر فیلم‌های هالیوودی و هندی را به زبان فارسی نمایش می‌دادند. در هیچ کدام از شبکه‌ها توصیف و تمجید رئیس جمهور ایران را نمی‌بینم و راستش احسنت می‌گویم و باز هم توی ذهنم عمل مقایسه صورت می‌گیرد. در کشورهای آسیای میانه، حتا در همان قزاقستان که به صورت بی‌سابقه پیشرفت کرده و دولت بر اصول آزادی و دموکراسی ادعا دارد، رسانه‌های خبری هر روز رییس جمهور نورسلطان نظربایف را تعریف و توصیف می‌کنند. از کشورهای دیگر منطقه چیزی نمی‌گویم؛ زیرا در بسیاری از آنها تعریف و توصیف سران دولت تقریباً به مشی اصلی شبکه‌های دولتی رادیو تلویزیون این کشورها تبدیل شده است. بعدها هم بارها مطمئن شدم که خبرنگار و شرکت کنندگان برنامه‌های تلویزیون مجبور نیستند که در هر برنامه درود و صلوات بر رییس جمهورشان بفرستند. البته از تمجید خدای بزرگ و صلوات بر رسول اکرم و اهل بیت و مقام رهبری ایران چیزی نمی‌گویم، اما آن‌چه مسلم است طی حدود سه دهه در این کشور چند بار انتخابات ریاست جمهوری برگزار شده و من خودم به اساس اقتضای پیشه‌ی خبرنگاری هاشمی رفسنجانی، محمد خاتمی و محمود احمدی‌نژاد، سه رییس جمهوری اخیر ایران را در ملاقات آنها با سران کشورهای آسیای میانه و در نشست‌های مطبوعاتی از نزدیک دیده‌ام. در کشورهای آسیای میانه هم طی شانزده سال دستیابی به استقلال، بارها انتخابات ریاست جمهوری و همه‌پرسی‌ها در ارتباط به نظام ریاست جمهوری برگزار شده است، اما همانا در اکثر این کشورها دست‌نشاندگان رژیم کمونیستی مسکو یا جای‌نشینان آنها سر قدرت‌اند وبه‌آسانی دست از تخت کشیدنی هم نیستند. در این راستا رژیم تاجیکستان فارسی‌زبان مستثناست، زیرا دولت امامعلی رحمان در اثر ناآرامی‌ها وجنگ‌های داخلی در اواسط دهه‌ی نود میلادی سر قدرت آمده و وی دست کم تا سال ۲۰۱۳ یعنی تا زمان برگزاری انتخابات ریاست جمهوری نوبتی تاجیکستان در سر قدرت خواهد بود.

در راه حرم

شام دوباره اردوان سری به هتل ما می‌زند و ما را به زیارت حرم، مقبره‌ی کم‌نظیر امام رضا می‌برد. تعداد ماشین در خیابان‌های مشهد بیش از حد امکانات این راه‌ها به نظر می‌رسد و برعلاوه، هیچ‌کس هیچ‌گونه مقررات ترافیکی را رعایت نمی‌کنند. ایرانی‌های پرلطف و خوش‌اخلاق و معمولاً خوش‌برخورد همین که سر فرمان نشستند به موجود خودخواهی تبدیل می‌شوند که انگار در مسابقات دو شرکت می‌کنند. از پنجره‌ی ماشین حرف ناسزا به یکدیگر می‌گویند و بیشترین حرفی که شنیدم «بی شعور» بود. در کنار راه‌ها هر جا هر جا پلیس ترافیک به نظر می‌رسند، اما در حالی که ماشین ما تا حرم دست‌کم ده بار از چراغ قرمز رد شد، ناظران راه حتا یک بار هم واکنش نشان ندادند.

ایرانی‌های پرلطف و خوش‌اخلاق همین که سر فرمان نشستند به موجود خودخواهی تبدیل می‌شوند.

در ایران صدها هزار زن و دختر رانندگی می‌کنند و گاهی اوقات چنین به نظر می‌رسد که تعداد راننده‌ی زن غالب بر راننده‌ی مرد است. در کشورهای آسیای میانه بیشترین راننده‌ی زن در تاشکند به نظر می‌رسد و البته که تعداد آنها اصلاً قابل قیاس با ایران نیست. تا اندازه‌ای که ما مشاهده کردیم زنان در جنگل بی‌قانونی ترافیک ایران مقررات را کمتر نقض می‌کنند. عدم رعایت مقررات ترافیکی در جامعه‌ی «مدرن - اسلامی» ایران یکی از ناخوشایندترین تناقض‌هاست که از نظر من، بیش از این به تعویق انداختن اجرای اصلاحات کلی ترافیکی، دور از هرگونه درایت است. در چند دهه‌ی اخیر در شهر و روستاهای ایران هزارها کیلومتر شاهراه و بزرگراه‌ها به اساس استانداردهای بین‌المللی احداث شده است که زمینه‌ی خوبی برای اجرای این اصلاحات فراهم می‌کند. از بازار به اصطلاح روس‌ها رد می‌شویم و مجتمع چراغان، نوربار و کم‌نظیر مقبره‌ی حضرت امام رضا، هشتمین امام از پشت پاک حضرت رسول اکرم، در منظر ما قرار می‌گیرد. راه‌ها در چهارسوی حرم، قلب به اصطلاح امپراتوری آستان قدس بازسازی شده است و همانا می‌شود. پل و زیرگذرهای بزرگی ساخته و بهره‌برداری می‌شود تا حرکت و پارکینگ ماشین‌های بی‌شمار سهولت پیدا کند اما باز هم برای تعداد روزافزون زائران کم است.

- بخش دوم سفرنامه‌ی ایران: در خراسان بی‌خواب شده‌ام
- بخش سوم سفرنامه‌ی ایران: از تاريخ بيهقی تا آرامگاه متروک غزالی