روزی ۳۰۰ فتوا در سایت "اسلام آن‌لاین" صادر می‌شود

ترجمه احمد سمايی

"مسعود صبری"، با شلوار خاکستری و پيراهن گشادش از لحاظ ظاهر هيچ شباهتی با يک روحانی ندارد. او که معاون بخش فتوای "اسلام آن لاين" است، درباره شمار مراجعان به اين سرويس اينترنتی می‌گويد: "در ابتدا ما روزی ۵۰ فتوا صادر می‌کرديم، ولی حالا تعداد آنها به ۳۰۰ مورد می‌رسد." به اين ترتيب "اسلام آن لاين" که دفترش در مصر است اينک به بزرگترين سرويس اينترنتی ارائه‌دهنده اطلاعات درباره فرايض و بايد و نبايدهای اسلامی بدل شده است.

من اجازه دارم در ماه رمضان همسرم را در آغوش بگيرم؟ آيا يک زن بايد بعد از وضع حمل روزه‌های قضا شده خود را جبران کند؟ آيا يک مرد می‌تواند بعد از وضو با زن دست بدهد؟ پرسش‌هايی از اين دست،‌ روزانه مشغوليت ذهنی ميليون‌ها نفر در جهان اسلام است. همين امر باعث شده که سرويس‌های راحت و سريعی مانند "اسلام آن لاين" روز به روز جذابيت و رونق بيشتری پيدا کنند و تقاضا برای فتواهای آنها رو به فزونی باشد. علاوه بر سرويس‌های اينترنتی صدور فتوا، واعظان و مفتيان ارشد مسجد و دانشگاه الازهر و همچنين سرويس‌های تلفنی مشاوره مذهبی نيز بازار گرم و پر رونقی دارند.

فتوا با اس ام اس
هر ۵ نفری که در "اسلام آن لاين" به صدور فتوا مشغولند فوق‌ ليسانس در رشته الهيات دارند. علاوه بر اين عده،‌ نزديک به صد شيخ و مفتی نيز در سراسر جهان، از هند گرفته تا آمريکا، از طريق اينترنت،‌ " اسلام آن لاين" را در صدور فتوا ياری می‌دهند. برای مثال "شيخ محمد المختار الشنيقتی" از مرکز اسلامی "لوبک" در تکزاس آمريکا بعد‌ از ظهرهای يکشنبه به مدت دو ساعت‌آن لاين می‌شود و به سوال‌هايی مانند سوال "مونا" پاسخ می‌دهد که درباره روزه‌خواری در ايام وضع حمل پرسيده است. پاسخ شيخ چنين است: "زنان باردار کلا از گرفتن روزه معاف‌اند و لازم نيست که بعد از اين دوره آن را جبران کنند." فرد ديگری اين سوال را با شيخ مطرح می‌کند که چگونه می‌تواند نامزدش را قانع کند که شستن دندان‌ها با مسواک و خميردندان،‌ بعد از نماز سحر هم به باطل‌شدن روزه منجر نمی‌شود؟ و شيخ پاسخ می‌دهد: "مسئله اصلی اين است که نبايد بعد از اذان صبح به هنگام شستن دندان‌ها چيزی از حلق انسان پايين برود."

سوال‌های يادشده،‌ سوال‌های رايج در ماه رمضان هستند که در طول روز خوردن غذا ممنوع است و انسان بايد از وسوسه‌های جنسی و فکر وانديشه‌های ناصواب اکيدا خودداری کند. ساير استفتائات به گفته صبری به مسائل مربوط به پول و تجارت مربوط می‌شوند،‌ مثلا يکی می‌پرسد که فعاليت در معاملات بورس حلال است؟ ديگری سوالش اين است که آيا سپردن پول به بانک برای گرفتن سود،‌ منع شرعی ندارد؟ پاسخ‌های "اسلام آن لاين" اغلب غيرعام هستند و تنها در مورد مشخص سوال‌کننده مصداق دارند. برای صدور فتواهايی که جنبه عام دارند و به رفتار و کردار جماعت بزرگی از مسلمانان مربوط می‌شوند، "اسلام آن لاين" وقت بيشتر و مشاوره گسترده‌تری را سازمان می‌دهد. مثلا برای پاسخ دادن به اين سوال که آيا خدمت سربازان مسلمان آمريکايی در عراق با شرع سازگار است و آيا اين سربازان در صورت ضرورت اجازه تيراندازی به روی مسلمانان را دارند چندين فقيه به مشاوره و رايزنی پرداختند که پاسخ آنها در نهايت چنين بود: "در صورتی که امکان امتناع از خدمت وجود نداشته باشد، اين خدمت، ارتکاب به گناه تلقی نمی‌شود."

آغاز به کار و جنبه‌های فعاليت
"اسلام آن لاين" سال ۱۹۹۹ توسط يک روحانی جنجال‌برانگيز مصری به نام "شيخ يوسف القرداوی" ايجاد شد. القردوای مقيم قطر است و با وعظ و خطبه‌هايش در تلويزيون "الجزيره" نام و آوازه‌ای به هم زده است. به لحاظ مشی و انديشه، القرداوی جزء محافظه‌کاران مدرن به حساب می‌آيد. ليبرال‌ها به خاطر انديشه‌های مغاير با دمکراسی‌اش با او مخالفند. در مقابل، تندروان اسلامی به او ايراد می‌گيرند که تعبير و تفسيراتش از اسلام زيادی باز و ليبرال است. "حسام الدين السيد حسن"، معاون سردبير "اسلام آن لاين" در واکنش به اين انتقادات می‌گويد: "ما می‌خواهيم اسلام را به عنوان يک فرهنگ معرفی کنيم و نشان بدهيم که چگونه می‌توان احکام آن را در زندگی روزمره به کار بست. مسئله صرفا به نماز و روزه مربوط نمی‌شود،‌ بلکه نحوه‌ی دستيابی مسلمانان به يک زندگی با کيفيت نيز بخشی از سياست تبليغی و ترويجی ماست."

سايت "اسلام آن لاين" که به دو زبان عربی و انگليسی قابل دسترسی است روزانه ۲ ميليون بار کليک می‌خورد. دفتر اين سايت در محله "دوقی" قاهره،‌ ديگر به سختی فضای کافی برای فعاليت ۷۰ عضو تحريريه خود را دارد. علاوه بر اين، به شمار استفتائات هم، روز به روز به طور تصاعدی افزدوه می‌شود و همين سبب شده که شمار فعلی کارکنان کفايت نکند و استخدام همکاران بيشتری در دستور کار قرار گيرد. و همه اين‌ها "اسلام آن لاين" را به فکر ساختن دفتری جديد و بزرگتر در شهرک "۶ اکتبر" قاهره واداشته است.

ايجاد امکان ارسال سوال‌های شرعی از طريق اس.ام.اس نيز، از ديگر برنامه‌های آتی سايت "اسلام آن لاين" است. حسام الدين السيد حسن می‌گويد: "پاسخ به اين سوال‌ها را از طريق ايميل می‌دهيم، چون نمی‌توان آنها را در چند کلمه خلاصه کرد."

از سوالات چه استنتاجی می‌توان کرد؟
روی‌آوردن به رسانه‌های جديد و نوع سوال‌ها نشان می‌دهند که مراجعان به "اسلام آن لاين" عمدتا در سن و سال جوانی هستند. همچنين،‌ دقت بيشتر در سوال‌ها حاکی از آن است که برخی از آنها به رغم ظاهر شرعی‌اشان عمدتا به مسائل و چالش‌های روحی و ذهنی سوال‌کنندگان ارتباط دارند و نه لزوما به حساسيت‌ها و وسواس‌های دينی و مذهبی‌ آنها. به همين خاطر، "اسلام آن لاين" بخش‌هايی را هم با عنوان "مشاوره در فضای سايبر" و "مشاوره برای والدين" دائر کرده است. در اين دو بخش به جای فقها، روانشناسان و جامعه‌شناسان هستند که به سوال‌های مراجعان پاسخ می‌دهند.

برای مثال،‌ يکی از مراجعان ِ به بخش ِ "مشاوره در فضای سايبر" که از اهالی سوريه است مشکلش نوسان ميان شيوه زندگی به سبک غربی و پايبندی به آموزه‌های اسلامی است. او می‌گويد که گهگاهی دنبال دختربازی می‌رود و گهگاهی هم اهل نماز و عبادت می‌شود. او ياس و سردرگمی را بر زندگی خود غالب می داند و و اذعان می‌کند که بعضی‌ مواقع هم به فکر خودکشی می‌افتد، ولی بعد،‌ با توجه به حرام بودن اين کار در اسلام از "خير" آن می‌گذرد. مشاوره دهنده‌ای که اين سوی خط و در مرکز" اسلام آن لاين" نشسته وقت زيادی را صرف گفتگو با اين جوان می‌کند. او ايرادش به دوران معاصر اين است که همه فکر و ذکرشان اين شده که زندگی چه چيزی برای عرضه‌کردن دارد و سعادت را هم صرفا در تحقق آرزوها و روياهای خود می‌دانند؛ در حالی که انسان بايد روح و معنای واقعی اسلام را احياء کند و بکوشد که آن را به ديگران نيز انتقال دهد. همين روح و معناست که به گفته مشاور می‌تواند ياس و خلاء درونی انسان‌ها را رفع و رجوع کند.

شمار سيل‌آسای سوال‌هايی که هر روز به سوی "اسلام آن لاين" ارسال می‌شود قسما ريشه در يک دغدغه و نگرانی بزرگ دارد. فرهنگ و شيوه زندگی غربی در حال پيشروی است و همزمان موج جديدی از اسلام‌گرايی جهان عرب را دربر گرفته است.

خانم "ژرژه ساوديس" رييس بيمارستان "بهمان"، که اولين موسسه روانکاوی خصوصی در مصر به شمار می‌رود، با استناد به تجاربی که از صحبت با بيماران خود به دست آورده،‌ می‌گويد: "جوانان عرب امروز زير تاثير فرهنگ و راه و رسم غربی از يک سو و تبليغات و رهنمودهای افراط گرايانه مذهبی از سوی ديگر،‌ به نوعی تناقض و روانپارگی دچار شده‌اند. انسان‌ها توازن روحی خود را از دست داده‌اند و کورکورانه به تقليد از يکی از دو راه و رسم يادشده می‌پردازند. ياس و سرخوردگی در ميان جوانان ابعاد بزرگی به خود گرفته و آنها برای احيای تعادل روحی و روانی خود دائم نيازمند آن هستند که مورد تاييد و حمايت واقع شوند." ساوديس در ادامه می‌گويد که گرايش به مذهب در سال‌های اخير به نوعی "مد" بدل شده و فشار و اجبارهای ملموس و ناملموس محيطی نيز در اين زمينه نقش موثری بازی می‌کند.

"سلامه احمد سلامه" تفسير‌نويس روزنامه مصری "الاهرام" نيز، صدور شمار بی‌سابقه‌ای از رهنمودها و تجويزات شرعی از سوی سايت‌هايی مثل "اسلام آن لاين" را به "سيل فتوا" تشببه کرده و می‌گويد: "انسان‌ها تشويق می‌شوند که در برخورد با ساده‌ترين مسائل روزمره نيز،‌ عقل و منطق خود را تعطيل کنند و به دنبال رهنمودهای فقهی و شرعی بروند."

نگرانی مراکز و نهادهای سنتی
راست اين است که استقبال وسيع از "سرويس" سايت‌هايی مانند "اسلام آن لاين" و يا وعظ و خطابه‌هايی که برخی از مفتيان و روحانيون در تلويزيون‌ها ايراد می‌کنند نهادها و مراجع فقهی پرسابقه‌ای مانند دانشگاه الازهر را نيز به نگرانی دچار کرده است. از ديد علمای اين مرکز پرنفوذ جهان اهل تسنن، در گسترش و شيوع غير کنترل‌شده فتاوی کسانی نقش اصلی را بازی می‌کنند که به لحاظ کيفی و معرفتی صلاحيت ارائه فتوا را ندارند. مفتی "محمد ويسام"،‌ رييس بخش فتوای الازهر که ۱۲ فقيه تحت مسئوليت او فعاليت می‌کنند، موسسه خود را از اشکال يادشده بری دانسته و می‌گويد: "ما به يک سنت فقهی پر سابقه متکی هستيم. برای مثال، خود من از ده سالگی در الازهر مشغول تحصيل بوده‌ام و کل قرآن را از بر می‌دانم. پس از فارغ‌التحصيلی در رشته الهيات نيز، ده سال دستيار يکی از فقهای الازهر بوده‌ام... يک وجه مميزه ما اين است که ما درهای ذهن خود را به روی مدرنيته نبسته‌ايم."

برای رقابت با سايت‌ "اسلام آن لاين" و سرويس‌های مشابه، بخش فتاوی الازهر نيز از سال گذشته چندين سرويس خدمات اينترنتی به زبان‌های عربی، انگليسی، فرانسوی و آلمانی دائر کرده است.

در اتاق انتظار بخش فتوای الازهر دو زن و يک مرد منتظرند تا نوبتشان فرارسد. به گفته ويسام اينک تنها روزی حداکثر ۳۰ نفر به اين مرکز مراجعه می‌کنند. سوال‌های آنها هم عمدتا به مسائل پيچيده‌ای مانند ارث و حق طلاق مربوط می‌شود. نزديک به ۲۰۰۰ سوال هم ماهانه از طريق اينترنت به مرکز فتوای الازهر می‌رسد که در قياس با شمار سوال‌هايی که به "اسلام آن لاين" می‌رسد چندان چشمگير نيست. البته ويسام اين کاهش مراجعات را چندان جدی نمی‌داند و با اين سخن که به خاطر مشی و رويکرد محافظه‌کارانه الازهر در تفسير و شرح احکام و آموزه‌های اسلام، بسياری از مردم از آن روی برگردانده‌اند هم موافق نيست.

با اين همه انکار نمی‌توان کرد که الازهر از زمانی که زير نظر دولت قرار گرفته با کاهش شان و اعتبار خود مواجه شده است. اين موسسه قديمی فقه و آموزش‌های اسلامی در جهان تسنن اينک کم و بيش با اين اتهام روبروست که هسته اصلی فعاليتش را مشروعيت بخشيدن فقهی به راهبردها و رويکردهای سياسی حکومت مصر تشکيل می‌دهد. با اين همه، يک نقطه قوت مثبت الازهر در مقايسه با رقبا اين است که خدمات و مشاورات فقهی‌اش مجانی است. علاوه بر اين، در مصر هنوز هم نظر فقهی و کارشناسی الازهر در مسائل مربوط به ارث و طلاق وزن و اعتبار به مراتب بيشتری دارد تا ارشادات و فتاوی يک روحانی بر صفحه تلويزيون.

منبع: روزنامه آلمانی "فرانکفورت روندشاو"، اول دسامبر ۲۰۰۶