خانه دیگر خانه نیست

آرش آتشزاد

به گفته مسوول شبکه دانش و نوآوری ایرانیان مقیم آمریکا، سالانه حدود ۲۰۰ هزار نفر از فارغ التحصیلان ایرانی سعی می‌کنند، این کشور را ترک کنند.

«... بیرون آمدن من از ایران تصمیم یک روز و دو روز نبود، حاصل مدت‌ها فکر کردن و مجموعه‌ای از شرایط شخصی و محیطی بود، در این مدت نهایت تلاش خودم را برای ماندن و تطابق با محیط کردم، اما بی نتیجه بود. اختلافات طبقاتی، جنس دوم بودن، اقتصاد بیمار ایران، عقب ماندگی فرهنگی وفقدان اخلاق در روابط اجتماعی، سوء مدیریت، تظاهر به دین و پرهیزکاری، عدم آزادی، افسردگی مردم، کینه‌توزی بین افراد به خاطر نابرابری‌ها و چیزهای بسیار دیگر باعث شد که نتوانم زندگی در وطن را ادامه دهم، در حقیقت من وطنم را ترک نکردم، وطنم من را از خاک خودش بیرون کرد.»

"سایه" دختر ۳۱ ساله تحصیل کرده ایرانی که اکنون حدود یکسال است زندگی در شهر تورنتو را تجربه میکند، معتقد است: «از اول می‌دانستم که اینجا بهشت موعود نیست، می‌دانستم که مشکلات خودش را دارد، از مشکلات اقتصادی بگیر تا مشکلات غربت و جا افتادن در محیط، ولی از آرامش اینجا لذت می‌برم، از نیمه‌شب برگشتن به خانه بدون این که کسی مزاحمم بشود، از لباس به دلخواه پوشیدن بدون این که نگران نگا‌ه‌‌های سرزنش آمیز یا متلک‌های جنسی باشم، واقعیت این است که اینجا جنسیت خیلی خیلی کمتر از ایران خودش را به رخ می‌کشد.
از عدالت به معنای واقعی و تکریم، انصاف، برابری، نظم و قانون ... از همه اینها لذت می‌برم، اما هر وقت یاد خانواده‌‌ام که می‌افتم، چشمهایم پر از اشک می‌شود و تمام غمهای دنیا بر شانه‌ام سنگینی می‌کند...»

دکتر حقیقی مسوول شبکه دانش و نوآوری ایرانیان مقیم آمریکا می‌افزاید: نسبت مهاجرت تحصیل کردگان به کل جمعیت در کشور ایران درصد بسیار زیادی را به خود اختصاص می‌دهد و اگر امکان استفاه از توانایی‌های آنان وجود داشت مسلما آنها حاضر به ترک کشورشان نبودند. به گفته وی، هم اکنون حدود سه میلیون ایرانی یعنی حدود پنج درصد جمعیت ایران در خارج از کشور زندگی می‌کنند و این در حالی است که قریب به نیمی از آنها در آمریکا ساکن هستند.

حضور اکثر دانش آموزان المپیادی ایران در آمریکا

بحث فرار مغزها در ایران سابقه‌ای بیش از ۴۰ سال دارد و به دوران پیش از انقلاب باز می‌گردد، اما طی سالهای گذشته این روند تاحدی رشد داشته که اکنون ایران جزو سه کشور دارای بالاترین میزان فرار مغزهاست.

و در همین ارتباط ایران از نظر فرار مغزها رتبه اول را در بین کشورهای در حال توسعه دارد.
به گفته معاون علمی بسیج دانشجویی کشور، از هر ۹۶ دانشجوی اعزامی به خارج، تنها ۳۰ نفر به ایران باز می‌گردند.

و همچنین از هر ۱۲۵ دانش آموز المپیادی ایران، ۹۰ نفر در دانشگاههای آمریکا تحصیل می‌کنند.
در همین ارتباط آمارها حکایت از آن دارند که ایرانیان مقیم آمریکا از نظر درآمد رتبه اول را نسبت به سایر مهاجران در آمریکا دارند و جزء با سوادترین افراد در این کشور به شمار می‌روند.

چنانکه هم اکنون دو هزار نفر از استادان دانشگاه در آمریکا ایرانی هستند و پنج هزار ایرانی در آمریکا مدرک دکترا دارند. همچنین نزدیک به ۳۰ درصد مهاجران ایرانی در کارهای مدیریتی و ۲۰ درصد در کارهای تکنیکی کشور آمریکا فعالیت می‌کنند.

جدیدترین گزارشها حاكی از آن است كه دانشگاههای آمریكا برای جذب دانشمندان عالی رتبه جهان نظیر ایران حقوق بسیار بالایی را در نظر گرفته‌اند، به گونه‌ای كه این سیاست‌گذاری كشورهای اروپایی و روسیه را دچار نگرانی جدی نموده است.

مهاجرانی که در انتظار ترک ایران هستند

هم اکنون آمار دقیقی از ایرانیان متقاضی برای ترک ایران و مهاجرت به کشورهای اروپایی وآمریکایی موجود نیست، اما روند مهاجرت قانونی بدین سادگی نیست و نیازمند سیر مراحلی از جمله دانش، تخصص، اندوخته مالی، آموختن زبان و موفقیت در آزمونهای مربوطه است.

"هوشیار" کارمند یکی از دستگاههای دولتی در مشهد، چند سالی است برای مهاجرت به آمریکا اقدام کرده است. وی علت رفتن را این طور بیان می‌کند: «می‌خواهم زندگی کنم.»

وی می‌افزاید: «از تبعیض‌ها و ناروایی‌ها، از تظاهر به دین و ایمان و از حق و ناحق‌کردن خسته شده‌ام.»
ادامه می‌دهد: «کار من یک کار تخصصی است و در آزمایشگاه کار می‌کنم، می‌دانم که اگر در آنجا بودم برای علاقه و همتم چقدر بها می‌دادند اما اینجا در حقیقت همه چیز را به تمسخر می‌گیرند.»

وی معتقد است: «کار کردن درست در این دیار برای کسی اهمیت ندارد و رابطه حرف اول را می‌زند به طوری که حقوق و مزایا خوب هم برای کسانی است که به نوعی از این رانت‌ها برخوردارند و من تحمل این چنین محیط و جامعه‌ای را ندارم.»

سوزان ... یکی از پرستاران زبده است که هم اکنون پیگیر امور مربوط به مهاجرت به کانادا به اتفاق همسر و فرزنداش است.
وی نیز می‌گوید: من از کودکی علاقه زیادی به پرستاری داشتم و با این هدف به این حرفه پا گذاشتم اما با کمال تاسف در اینجا کمترین توجه و اهمیت به این شغل شریف داده می‌شود.

وی افزود: با توجه به سختی کار و استرس‌های آن پرستاران ما اکنون از کمترین حقوق و مزایا نسبت به دیگر شغلها برخوردارند.

وی چنین عنوان می‌کند: با یکی از دوستان پرستارم که چند سالی به کشور کانادا رفته در ارتباطم و او معتقد است حرفه پرستاری و جایگاه آن در کانادا از "زمین تا آسمان" با ایران تفاوت دارد و دوستم طی این مدت علاوه بر تامین مالی از کارش نیز خیلی راضی است.
به اعتقاد وی، اگرچه ترک وطن برای من و همسرم سخت است اما دوست دارم در سرزمینی زندگی کنم که به علایق و خواسته‌هایم توجه داشته باشد.

کانادا خانه دوم بسیاری از ایرانیان مهاجر

کانادا یکی از پیشرفته‌ترین کشورهای دنیا است که با توجه به وسعت بسیار زیاد آن (دومین کشور بزرگ دنیا برابر کل اروپا) جمعیت بسیار کمی در حدود ۳۰ میلیون نفر دارد، به همین علت یکی از مهاجرپذیرترین کشورهای دنیا است.

همچنین ایران چهارمین کشور "مهاجرفرست" به کانادا در سال‌های اخیر بوده است.
به گفته سفیر کانادا در ایران، این مهاجرت، محدود به متخصصان نیست و ایرانیان بسیاری هم از راه سرمایه‌گذاری به کانادا مهاجرت کرده‌اند.

وی با اشاره به روند رو به رشد دانشجویان ایرانی در کانادا گفت: صدور ویزای دانشجویی برای ایرانیان در این سال‌ها ۲۵ درصد رشد داشته است.

در چند سال گذشته حضور مهاجران ایرانی در کانادا اهمیت روابط دو کشور را بیشتر کرده است، به طوری که ایران اولین شریک تجاری کانادا در خاورمیانه و بزرگ‌ترین خریدار گندم این کشور است .
مسوول منطقه‌ای بررسی پرونده‌ی مهاجرت ایرانیان، سفارت کانادا در سوریه است. هم اکنون اکثریت مطلق پرونده‌های موجود در سوریه متعلق به ایرانیان است و به دلیل کوچکی سفارت کانادا در ایران این پرونده‌ها در سوریه بررسی می‌شود.

ریشه‌یابی مهاجرت و فرار مغزها

دکتر سعید پیوندی جامعه شناس و استاد دانشگاه در پاریس درباره علل فرار مغزها از ایران می‌گوید: هیچکدام از دولتها با وجود تمام شعارهایی که دادند، موفق نشدند سیاستی را در این زمینه پیشنهاد بکنند و یا کار اثر بخشی انجام دهند.

وی اوضاع سیاسی اجتماعی و فرهنگی ایران، وضعیت کار تحقیقی، فقر دانشگاهها و عدم ارتباطشان با دنیای علمی و مسائل اقتصادی را از علل عمده فرار مغزها از ایران می‌داند.
او با اشاره به اینکه پدیده مهاجرت و فرار مغزها در چهار دسته می‌گنجد افزود: فرار نخبگان علمی، خروج فارغ‌التحصیلان نظام آموزش عالی،خروج نیروی کار عادی و خروج سرمایه‌داران در این طبقه‌بندی جای می‌گیرد.

به گفته وی میان پدیده فرار مغزها با مهاجرت نخبگان تفاوت است زیرا مهاجرت زمانی است که رابطه بین مهاجر و کشور مبدا قطع نشود اما آنچه در ایران می‌گذرد، فرار مغزهاست، نه مهاجرت.
وی تصریح کرد: به طور مثال یکی از علل پیشرفت کشورهایی مانند چین، هند، کره جنوبی و برخی دیگر از کشورها این بود که مهاجرانشان در کشورهای دیگر توانستند با حفظ ارتباط با کشور مادر مشارکت فعالی در توسعه صنعتی و علمی این کشورها داشته باشند.

تبعات و آسیب‌های روانی مهاجرت

مهاجرت اگرچه با تحول و شاید با پیشرفت‌های مثبتی همراه باشد اما آسیب‌های روانی و تبعات گوناگونی را با خود به همراه دارد.

در مهاجرت گاه فرد دچار گسستگی یا بحران هویت می‌شود، اعتماد به نفس او خدشه‌دار می‌شود و این سرآغازی است برای اضطراب و افسردگی.
به گفته دکتر عباس آزادیان، روانپزشک ایرانی مقیم تورنتو، میزان ابتلا به آسیب‌های روانی پس از مهاجرت تحت تاثیر عوامل مختلف نظیر سن، جنس، نحوه مهاجرت، شرایط اقتصادی اجتماعی مهاجران و عوامل دیگر متفاوت است.

وی با اشاره به گروههای مختلف مهاجران ایرانی از حیث زمان و علل مهاجرت می‌گوید‌: در بحث مهاجرت و آسیب‌های روحی روانی یک موضوع عام، پیشینه فرهنگی افراد است. فرد از یک فرهنگ نیمه‌سنتی و نیمه‌مدرن یک دفعه کنده می‌شود و به یک جامعه سرمایه‌داری پا می‌گذارد و این موجب ایجاد گسست‌هایی از نظر انطباق فرد با محیط جدید می‌شود.

وی از تغییر موقعیت اجتماعی افراد پس از مهاجرت، به عنوان یکی از عوامل ایجاد آسیب‌های اجتماعی یاد می‌کند و می‌گوید: «در بین بیماران کم نیستند افراد متخصصی که اینجا کارگری می‌کنند و همین موجب تناقض می‌شود. علاوه بر آنکه سن هم نقش مهمی دارد به طوری که افراد مسن و یا خیلی جوان دیرتر دچار انطباق می‌شوند.»

دکتر آزادیان معتقد است هر قدر آمادگی فرد برای مقابله با مسائل مهاجرت بیشتر باشد تطابق با محیط و شرایط جدید بهتر صورت می‌پذیرد.