چگونه رمان جانشین کتاب مقدس شد؟

ونداد زمانی

پیش از آنکه قهرمانان قصه‌های کمابیش رئالیستی قرن ۱۹میلادی جای امامان و معصومان را بگیرند و پاراگراف‌ها قدرت تاثیرگذاری، راهنمایی و انرژی‌بخشی آیه‌های مذهبی را از آن خود کنند، داستان‌سرایی می‌بایست ثابت می‌کرد که آیا می‌تواند بعد از هزار سال سکوت و بی‌اعتباریی که قرون وسطی برای‌ آنها تدارک دیده بود برای جامعه‌ی بشری موثر ومهم باشند؟

از قرن ۱۴میلادی و با شروع اندیشه‌های رنسانس و بازگشت به ارزش‌های دوران کلاسیک تمدن یونان و رم و توجه دوباره به تفکرات انسان‌مدارانه، روشنفکران و اصلاح‌طلبان اروپا تصمیم گرفتند برای زدودن تهمت خیال‌پردازی و بی‌اساس بودن نویسندگی، آثار خود را با سند و مدرک ارائه دهند.

در قرن ۱۶میلادی و بعد از دست یافتن به دانش فنی، اروپایی‌ها فرصت یافتند تا از طریق دریانوردی‌های طولانی‌تر با دنیاهای جدیدی آشنا شوند. از همان هنگام شیوه‌ی جدیدی از داستان‌سرایی تحت عنوان «سفرنامه» رونق گرفت که بر اطلاعات گرد‌آوری‌شده‌ی جدید مبتنی بود. نویسندگان در سفرنامه‌های تخیلی به موضوعات و دانستنی‌های نویی اشاره کردند که مذاهب عمده‌ی زمانه، اطلاعی درباره‌ی آنها نداشتند و در آیات آسمانی کتاب‌های مقدس نیز ذکری از آنها به میان نیامده بود.

سفرنامه‌‌ی تخیلی در این دوران به بهترین و تخیلی‌ترین شکل ممکن توانست هم به شک و تردید درباره‌ی صحت و سقم داستان‌های مذهبی دامن بزند و هم اعتبار تازه‌ایی را برای نویسندگان داستان‌های تخیلی فراهم کند. «اتوپیا» اثر توماس مور مهم‌ترین اثری است که در ابعاد مختلف راه را برای حرمت‌گذاری به داستان، تخیلِ و نویسندگی هموار کرد.

قهرمان جهانگرد سفرنامه‌ی تخیلی «اتوپیا» اصرار فراوان داشت که از سرزمین‌ها و مردم دنیاهای جدید و تخیلی بگوید و با دقت و وسواس تمام با ارائه‌ی نقشه‌ی راه‌ها، جزئیات معماری شهرها، شیوه‌ی معیشت و آداب و رسوم «اتوپیا» به این تصور در افکار عمومی اروپا دامن زد که تخیلات او فاصله‌ی چندانی با واقعیت ندارند.

مدتی بعد، در قرون ۱۷و ۱۸میلادی نحله‌ی جدیدتری از سفرنامه‌نویسی به دست روشنفکران اومانیست نظیر «مونتن» و «مونتسکیو» ابداع شد که بر جنبه‌ی مستند بودن نوشته‌های تخیلی روشنفکران اروپایی افزود. مونتن به بهانه‌ی معرفی یک پیرمرد اهل جزائر امریکای لاتین و شرح دیدگاه‌های او در مورد زندگی در قاره‌ی تازه‌کشف‌شده‌ی امریکا، فرصت یافت تا ضمن توضیح و تشریح مدل زندگی غیر مسیحی در سرزمین‌های ناآشنا، به نقد بربریت و چپاول مستعمرات توسط اروپای مسیحی نیز بپردازد.

مونتسکیو نیز با نوشته‌ی سراسر تخیلی خود به نام «نامه‌های ایرانی» شروع کرد که ادعا می‌کرد نظرات یک ایرانی را که به مخاطبان اروپایی‌اش نوشته است منعکس کرده است. منتسکیو با این ترفند ادبی، فرصت تخیل در لباس واقعیت را برای خود ایجاد کرد تا به نقد جوامع اروپایی و ارائه‌ی دیدگاه‌های جدید خود دست بپردازد.

داستان‌های «رابینسون کروزو» و «سفرهای گالیله» نیز تجربیاتی داستانی بودند که سعی داشتند تخیل را به واقعیت نزدیک کنند. در ادامه‌ی تلاش نویسندگان برای کسب اعتبار عمومی، برای اولین بار در اواسط قرن 18 میلادی، ساموئل ریچاردسون با نوشتن اولین رمان رئالیستی با عنوان «پاملا»، توانست واقعیت و تخیل را چنان به هم گره بزند که ضمیر جمعی اروپا نتواند کوچک‌ترین شکی به حقیقی نبودن داستان «پاملا» ببرد.

«پاملا» خدمتکاری که با نجابت تمام، مدت‌های مدید از شرف و سلامت جنسی خود در برابر هوس‌های ارباب خانه دفاع کرده است و به همین دلیل نیز در پایان داستان، به دلیل نجابت و «شخصیت» خود، ارباب را تبدیل به عاشق و همسر خود ساخته است، به سمبلی از «تخیل معتبر» تبدیل شد. تأکید ساموئل ریچاردسون بر واقعی بودن داستان با وضوح تمام روی جلد کتاب نیز تصریح شده است. نویسنده مدعی شده است که رمان «پاملا» در حقیقت مجموعه‌ی مستندی است از نامه‌هایی که قهرمان قصه برای خانواده‌ی خود نوشته است.

ادبیات داستانی و بویژه رمان در میانه‌ی قرن ۱۸ میلادی به کمک خلاقیت ریچاردسون برای اولین بار به چنان ارج و منزلتی دست یافت که در ادامه‌ی فروش خارق‌العاده‌ی رمان «پاملا» و محبوبیت فراگیر آن در جامعه، برای اولین بار مردم انگلیس نام «پاملا» را بیشتر از هر اسم مذهبی دیگر برای فرزندان تازه‌متولد‌ شده‌ی خود برگزیدند.

طبقه‌بندی اجتماعی سنتی که مردم را به رعیت و خان تقسیم کرده بود دیگر نمی‌توانست نیاز عمومی جامعه‌ی جدید شهری را برطرف کند که نه ریشه‌ی اشرافی فاخرانه داشتند و نه رعیت بی‌سواد و خرافاتی و از همه‌جا بی‌خبری بودند که به همراه زمین خرید و فروش می‌شدند. طبقه‌ی متوسط که با سرعت تمام به گونه‌ایی تصاعدی در تمام اروپا در حال تکثیر بودند به متون مقدس و معتبر جدیدتری نیاز داشتند که بتواند احوال و آرزوهای آنها را تبیین کند.

نیاز مبرمی که جامعه‌ی جدید برای ارزش‌ها و مرام‌ها و اخلاقیات جدید حس می‌کرد، زمینه‌ساز پیدایش نویسندگان خلاقی چون چارلز دیکنز و شارلوت برونته شد که توانستند از طریق «رمان»نویسی، متون مقدس متناسبی را تهیه کنند که شناسنامه‌ی مردم شهرنشین اروپا باشد.

رمان «آرزوهای بزرگ» سرگذشت مرد خود‌ساخته‌ایی را تصویر می‌کند که به کمک قابلیت‌های جدید قادر می‌شود از سد طبقه‌بندی‌های اجتماعی عبور کند و برای خود موقعیت و منزلت جدیدی فراهم آورد که پیش از آن در دسترس امثال او نبود. قهرمان داستان دیکنز بیش از هر چیزی متکی به سرمایه‌ی جدیدی است به نام «تحصیلات» که برایش اعتبار، شخصیت و قدرت انتخابی را به ارمغان می‌آورد که می‌تواند نوید‌دهنده‌ی بهشتی زمینی برای امثال او باشد.

رمان «جین ایر» خانم برونته نیز زن جوان خودساخته‌ای را به تصویر می‌کشد که هم قادر است از سدهای سنتی که برای عموم شهرنشینان جدید ایجاد شده بود عبور کند و هم پیشتاز آرزوهای بزرگ‌تری برای زنان شهرنشین اروپا شود. «جین ایر» دختری یتیم ولی سرشار از تخیل است که تلاش و مبارزه‌اش برای دست یافتن به آرزوها، از او زنی جذاب و قدرتمند می‌سازد که می‌تواند عشق و تقاضای ازدواج دو مرد قدرتمند و متمول را برای خود ایجاد کند.

رمان از آن پس بازگو‌کننده‌ی دستورالعمل‌های رفتاری جدیدی شد که مردم تازه‌به‌دوران‌رسیده‌ی شهری، عطشِ دانستن و پذیرفتن آن را داشتند. داستان‌های نوشته شده از قرن ۱۹ به بعد، مملو هستند از قهرمانانی که از تحرک زیادی برای تغییر و پذیرش واقعیت‌های جدید برخوردار هستند. قهرمانان داستان‌های مدرن مدام سنت‌ها و ارزش‌های بی‌حرمت‌کننده را زیر سئوال می‌برند و از این طریق به وظیفه‌ایی اجتماعی پاسخ می‌دهند که در گذشته‌ایی نه‌چندان دور از امامان و معصومانِ کتاب‌های مقدس انتظار می‌رفت.