خیزش‌های ادبی تازه در عربستان سعودی

فخری صالح

درهم‌تنیدگی سیاست و مذهب وهابی در عربستان سعودی موجب شده که ادبیات داستانی و حتی شعر در مهم‌ترین کشور اسلامی جهان رشد نکند. اما پس از واقعه‌ی یازدهم سپتامبر نوعی نهضت اصلاحات هم در جامعه‌ی وهابی شکل گرفت و تحولاتی را در ادبیات معاصر عربستان به‌وجود آورد. فخری صالح، روزنامه‌نگار اردنی و سردبیر نشریه‌ی دستور بر این اساس گزارشی تهیه کرده که ترجمه‌ی کوتاه‌شده‌ی آن را می‌خوانیم:

عربستان سعودی بیشتر از دیگر کشورهای اسلامی و عرب به سنت‌ها پایبند است. پایبندی سنت‌ها باعث شده است که تحولات ادبی، حتی در قلمرو شعر موزون که سنتی دیرپا در میان اعراب بادیه‌نشین دارد، به‌کندی اتفاق بیفتد و از نظر ادبی این کشور حتی از کشورهایی مانند عراق، سوریه و لبنان نیز عقب‌مانده تر باشد.در قرن هجدهم میلادی هنگامی که نخستین دولت سعودی شکل گرفت، حاکمان سعودی با بنیانگذار نهضت ارتجاعی محمد بن عبدالوهاب که خواهان تصفیه‌ی اسلام بود هم‌پیمان و هم‌داستان شدند.

عبدالوهاب در پایتخت عربستان سعودی که در آن زمان شهری به نام «داریا» بود سکونت کرد. محمد ابن سعود هم که به نظریه‌های عبدالوهاب پایبند بود، بر عربستان حکومت می‌کرد. ابن‌سعود برای پایداری عهدی که با عبدالوهاب بسته بود، دختر خود را به عقد او درآورد و به این ترتیب نماینده‌ی حاکمیت سعودی و نماینده‌ی مذهب وهابی با هم خویشاوند شدند. از آن زمان تاکنون وهابیون که عقاید شیخ وهابی را دربست پذیرفته‌اند، پایه‌های فکری حکومت سعودی را به‌وجود آورده‌‌اند. حاصل آمیزش دولت و مذهب در عربستان سعودی این است که ادبیات در این کشور نتوانسته خود را از بند سنت‌ها آزاد کند.

عبدالرحمن المنیف، نویسنده‌ای که ادبیات مدرن عربستان سعودی را بنیان گذاشت، در سراسر زندگی‌اش در خارج از عربستان سعودی زندگی کرد. پدر المنیف از عرب‌های عربستان و مادر او عراقی بود و او در عمان متولد شده بود و کودکی و نوجوانی خود را در پایتخت اردن گذراند. سپس به بغداد و از آنجا به پاریس و دمشق مهاجرت کرد. با این‌حال به دلیل موضوعاتی که او در آثارش مطرح می‌کند، المنیف را یک نویسنده‌ی سعودی می‌دانند.

در سال‌های دهه ی هفتاد المنیف با دو رمان با عنوان‌های «شرق‌المتوسط» و «الاشجار و اغتیال مرزوق» (درختان و قتل مرزوق) او به مهم‌ترین نویسنده‌ی عرب‌زبان دهه‌ی هفتاد مبدل گشت.المنیف در این دو رمان ریشه‌های شکست عرب‌ها در جنگ شش روزه علیه اسرائیل در سال ۱۹۶۷ را در پیش‌زمینه ی نهضت‌های ضداستعماری و رهایی‌بخش در عربستان سعودی و با در نظر گرفتن نقاط ضعف عرب‌ها بررسی می‌کند.

مجموعه‌ی پنج جلدی مدن الملح (شهرهای نمک) در آغاز دهه‌ی هشتاد میلادی به مهم‌ترین اثر ادبی جهان عرب تبدیل شد. المنیف در این رمان تلاش می‌کند روایتی دگرگونه از تاریخ عربستان سعودی به‌دست دهد. نویسنده در این رمان کشف و استخراج منابع نفتی در عربستان را که یک شبه این کشور را از پایه و اساس دگرگون کرد، به شکل شیوه‌ی تازه‌ی استعمار غرب و امپریالیسم و راهکار نوینی برای اعمال دیکتاتوری و سرکوب در عربستان تفسیر می‌کند.

در مجموع مهم‌ترین درونمایه‌ی آثار المنیف انتقاد از استبداد و سیاست‌های استعماری و امپریالیستی در شبه‌جزیره‌ی عربستان است. هیچ‌یک از نویسندگان عربستان سعودی در قرن بیستم نه شهامتش را داشتند و نه توانستند سنت ادبی المنیف را ادامه دهند و در بازنگری به تاریخ عربستان، ریشه‌های سرکوب و اختناق در جامعه‌ی وهابی را نشان دهند.چنین است که ادبیات و دیگر شاخه‌های هنر، اعم از ادبیات نمایشی و هنرهای تجسمی در عربستان سعودی رشد نکرده و حتی به‌درستی شکل نگرفته است. وهابیون اعتقاد دارند که هنر باید یکسر اسلامی باشد. این امر مهم‌ترین علت عقب‌ماندگی فرهنگی عربستان سعودی در مقایسه با دیگر کشورهای منطقه است.

نویسندگان عربستان سعودی آثار خود را در بیروت و قاهره و هر چند گاه یک بار اگر فرصتی دست دهد در کشورهای اروپای غربی منتشر می‌کنند. اداره‌ی سانسور در عربستان سعودی به هیچیک از این نویسندگان مجوز آثارشان را نمی‌دهد. آثار المنیف به عنوان مهم‌ترین نویسنده‌ی سعودی در این کشور هنوز مجوز نشر نگرفته و با وجود آنکه المنیف شش سال پیش درگذشت و پس از واقعه‌ی یازدهم سپتامبر اداره‌ی سانسور قدری از سختگیری‌هایش کاست، اما آثار المنیف هنوز در کشورش ممنوع‌الانتشار است.

در بیست سال گذشته حرکت‌های اصلاح‌طلبانه‌ی خفیفی در عربستان شکل گرفته، اما تازه چند وقتی است که این اصلاحات از برخی لحاظ به ثمر نشسته است.قاضی القصیبی، وزیر کار عربستان سعودی که در همان حال شاعر و دیپلمات هم هست و همچنین ترکی الحمد، از اندیشمندان آزادیخواه و اصلاح‌طلب سعودی رمان‌هایی درباره‌ی جامعه‌ی مدرن عرب منتشر کرده‌اند که در حلقه‌ای از متجددان عرب‌زبان خوانده می شود.

نامدارترین نویسنده‌ی سعودی در غرب خانم رجا الصانع است. او در رمان «دختران ریاض» به زندگی روزانه‌ی دختران مرفه سعودی می‌پردازد. این اثر هرچند خواننده را از زندگی زنان سعودی پشت درهای بسته‌ی خانه‌های مجلل آگاه می‌کند، اما ارزش ادبی چندانی ندارد.آثار عبدو خال و یوسف المحیمد، لیلا الجهانی و رجاء عالم از نظر ادبی قابل تأمل‌اند، اما بسیاری از اثار آنها هنوز در غرب ناشناخته مانده است.

عبدو خال، نویسنده‌ی ۳۸ ساله‌ی سعودی که جایزه‌ی بوکر ۲۰۰۸ را از آن خود کرد، به اعتبار این جایزه شناخته‌شده‌تر است. خال در آثارش به موضوعات نگفتنی و به اسرار مگو و به تابوهای جامعه‌ی سعودی می‌پردازد.خال در رمان‌هایش خشونتی را نشان می‌دهد که از سوی طبقه‌ی حاکم و مرفه سعودی نسبت به زیردستان و خدمتکاران‌شان اعمال می‌گردد. او هر سه تابوی سکس، مذهب و سیاست را می‌شکند. در گفت و گویی به‌درستی به این نکته اشاره می‌کند که سکس، سیاست و مذهب، خوب یا بد، زندگی روزمره‌ی انسان را تحت تأثیر مستقیم قرار می‌دهد. کتاب‌های خال در عربستان سعودی ممنوع‌الانتشارند، اما خوانندگان زیادی دارند.

خال در رمانی به نام «ترمی بشرر» (شراره‌های فروزان) که جایزه‌ی بوکر به آن تعلق گرفت، آیه‌ای از قرآن درباره‌ی جهنم نقل می‌کند و نشان می‌دهد که قهرمان داستان که در میان حلبی‌نشینان جده بزرگ شده است، در چنین جهنمی زندگی می‌کرده. روزی شهرداری حلبی‌آباد را خراب می‌کند و به جای آن قصری باشکوه می‌سازند. قهرمان داستان در این قصر به عنوان خدمتکار شروع به کار می‌کند و با تجاوز به یکی از بستگان شیخ انتقام خودش را می‌گیرد.

راوی رمان «ترمی بشرر»که از عذاب وجدان رنج می‌برد، احساس گناهش را به شکل گفتار درونی بیان می‌کند و در این میان شخصیت شیخ، جنون او، زندگی فواحشی که به کاخ او آمد و شد دارند و دیگر رویدادهای این کاخ برملا می‌شود.یوسف المحیمد در رمانی با نام «الحمام له یطرف فی بوریدا» (در بوریدا کبوترها پرواز نمی‌کنند) سرنوشت مردی را نشان می‌دهد که سرانجام از عربستان سعودی به انگلستان می‌گریزد.

رمان، بازنمایی دوران کودکی و نوجوانی اوست و با این تمهید نویسنده به زندگی شبانه در جامعه‌ای مردسالار با اخلاق و منشی دوگانه و متضاد می‌پردازد. نویسنده نشان می‌دهد که چگونگی محدودیت‌های جنسی و منع معاشرت پسران و دختران با هم باعث می‌شود که نوجوانان به هم‌جنسگرایی روی بیاورند، آن هم در شرایطی که هم‌جنسگرایان را با تبعید و زندان به‌سختی مجازات می‌کنند.

لیلا جهانی در رمانی به نام «جهیلیا» به عشق یک زن سعودی با مردی بی‌چیز که از هیچگونه امکاناتی برخوردار نیست و حتی جواز اقامت ندارد و به اصطلاح «بدون» است، می‌پردازد. نویسنده به این بهانه تبعیض اجتماعی را موضوع رمانش قرار می‌دهد و به این بهانه به دوران جاهلیت و نیز به حمله‌ی آمریکا به عراق نیز می پردازد.این چهره‌های تازه در ادبیات معاصر عربستان سعودی، پس از واقعه‌ی یازدهم سپتامبر پدید آمدند. به این ترتیب اسامه بن لادن به گونه‌ای ناخواسته باعث شد که پرده‌ای که مقابل چشمان جهانیان قرار گرفته بود پاره شود و بسیاری از اسرار جامعه‌ی سعودی در ادبیات این کشور آشکار گردد.

ترجمه و تلخیص: میترا داودی

منبع:NAZ