علاقه‌ی فرانسوی‌ها به شعر فروغ فرخزاد و سهراب سپهری

ایرج ادیب‌زاده

ادبیات معاصر ایران چقدر در فرانسه شناخته شده و جایگاه ادبیات معاصر ایران در فضای این کشور در کجاست؟

به تازگی به کوشش جلال علوی‌نیا، مدیر انجمن فرهنگی و انتشاراتی «lettre persanes» (نامه‌های ایرانی) در پاریس، تعدادی از آثار پیشگامان شعر معاصر ایران ترجمه و روانه‌ی بازار کتاب شده است. ترجمه و انتشار چهار کتاب شعر از فروغ فرخزاد، سهراب سپهری، نیما یوشیج و مهدی اخوان ثالث که نقش مهمی در معرفی شعر معاصر ایران به علاقه‌مندان فرانسوی‌زبان شعر و ادب دارد.

جلال علوی‌نیا نخست درباره‌ی نام انجمن فرهنگی و انتشاراتی «نامه‌های ایرانی»، توضیحاتی می‌دهد و می‌گوید:

نامه‌های ایرانی همان‌طور که آگاه هستید، عنوان اثری از مونتسکیو، فیلسوف و نویسنده‌ی معروف فرانسوی است که در قرن هفدهم نوشته شده و یک اثر کلاسیک است که در همه‌ی مدرسه‌های فرانسه خوانده می‌شود و مردم با آن آشنایی دارند.

جلال علوی‌نیا

مونتسکیو در واقع این اثر را با مطرح‌ کردن حال و هوا و فضای ایرانی، با چند شخصیت ایرانی در چهارچوب اوضاع و احوال سیاسی آن زمان فرانسه مطرح کرده و خواسته است از استبداد مطلق آن زمان انتقاد کند، ولی از زبان شخصیت‌های ایرانی. بنابراین یک اثر اعتراضی و انتقادی نسبت به وضع موجود است، ولی هم‌چنان یک اثر ادبی شمرده می‌شود. ما بهترین وسیله برای ارتباط با جامعه‌ی فرانسوی را این نام تشخیص دادیم.

این ناشر و مترجم ایرانی، هدف از انتشار چهار کتاب شعر از پیشگامان شعر ایران را معرفی آنها به جامعه‌ی فرانسه می‌داند که در سال‌های اخیر توجه زیادی به فرهنگ و ادب ایران نشان می‌دهند. به عقیده‌ی او جای شعر معاصر ایران در جامعه‌ی ادبی فرانسه خالی است:

این خلا ادبیات معاصر ایران، به‌خصوص شعر معاصر ایران در فرانسه بود که انگیزه‌ای شد برای این که ما قدم‌هایی در این راه برداریم.چون با کمال تأسف بعد از بیست، سی‌سال که یک جامعه‌ی ایرانی در فرانسه حضور داشته است، هیچ‌کدام از این شاعران بزرگ معاصر ایرانی به جامعه‌ی فرانسه معرفی نشده‌اند. از این رو ما لازم تشخیص دادیم که حداقل چهار یا پنج شاعر بزرگ معاصر را معرفی کنیم و گام‌هایی در این زمینه برداریم. بعد دیگران خواهند توانست کار ما را ادامه و بهتر هم انجام دهند.

نیما یوشیج

جلال علوی‌نیا درباره‌ی ترجمه‌ی این شعرها می‌گوید:

برخی از این کتاب‌ها را من با همکاری یک خانم شعردوست و ادیب فرانسوی انجام داده‌ام به نام ترز مارینی. گزینه‌ی شعرهای نیما یوشیج را آقای پرویز خزایی ترجمه‌ کرده‌اند که خودشان شاعر و نمایشنامه‌نویس هستند و سال‌هاست در اروپا زندگی می‌کنند. شعرهای اخوان ثالث، سهراب، فروغ و همین‌طور منصور حلاج را من ترجمه کرده‌ام.

به باور جلال علوی‌نیا کتاب‌های شعر فروغ فرخ‌زاد و سهراب سپهری در میان آثار منتشرشده‌ی او پرفروش‌ترین بوده‌اند و بیشتر مورد توجه ادب‌دوستان فرانسوی قرار گرفته‌اند. او توضیح می‌دهد:

به دلایل گوناگون بیشتر از همه فروغ فرخ‌زاد مورد توجه قرار گرفته است. او که یکی از بزرگ‌ترین شاعران زن معاصر ایران و اولین شاعر زن است که صدای زنانه را وارد شعر معاصر ایران می‌کند، به‌خاطر جاذبه‌های شعری‌اش، به‌خاطر تم‌هایی که به‌کار برده، به‌خصوص به‌خاطر شخصیت و زندگی‌ خودش و اینکه در عین‌حال سینماگر و نقاش هم بوده، در فرانسه مورد توجه قرار گرفته است.

بعد از فروغ، سهراب سپهری است که به دلیل استعدادهای گوناگونی که دارد، مورد توجه فرانسوی‌ها قرار می‌گیرد؛ به‌ویژه این که نقاش بزرگی بوده، در فرانسه مطالعه و در اروپا سیر و سیاحت کرده، فرانسه و اروپا و غرب را خوب می‌شناخته و شعرش، شعری جهانی‌ است و به‌هیچ‌وجه جنبه‌های محلی، ملی یا کشوری ندارد. این است که مورد توجه خواننده‌ی فرانسوی قرار می‌گیرد.

مهدی اخوان ثالث

این ناشر علاقه‌مند به ادبیات درباره‌ی جایگاه ادبیات معاصر ایران در فرانسه می‌گوید:

در مورد جایگاه ادبیات ایران باید سه نکته را مشخص کنم: یکی ادبیات کلاسیک ایران است که جایگاه به نسبت خوبی در جهان داشته و دارد. برای این که از قرن نوزدهم به بعد، برخی از آثار کلاسیک ایران مانند سعدی، حافظ، خیام، مولوی و بسیاری از عارفان دیگر مانند عطار، شبستری و غیره، ترجمه و منتشر شده‌اند. تقریباً می‌شود گفت که آثار عمده‌ی کلاسیک ادبیات ایران، مثلاً فردوسی یا مولوی به طور تقریباً کامل در فرانسه منتشر شده است.

به تازگی حدود پانصد غزل حافظ با تفسیر کامل توسط شارل هنري دوفوشه كور، ترجمه و منتشر شده است. دوم ادبیات داستانی و رمان است که بیشتر به واسطه‌ی صادق هدایت، به نسبت جایگاه خیلی خوبی از قبل داشته است و بعدها با نویسندگان دیگری چون گل ترقی، نهال تجدد و مرجان ساتراپی (که شهرت و موفقیت بسیاری داشته) و چند نویسنده‌ی زن دیگر مانند بهیه نخجوانی (که چند اثر نزد «اکتوسو» منتشر کرده است) مطرح شده‌اند.

به این اسامی باید نام خانم زویا پیرزاد را که چند اثرش در اینجا منتشر شده است اضافه کنم. ما یک اثر از خانم شهرنوش پارسی‌پور به نام زن بدون مردان را منتشر کرده‌ایم. به این ترتیب از این زاویه وضع به نسبت رضایت‌بخشی وجود دارد. شعر ایران، نه شعر کلاسیک، بلکه شعر معاصر ایران اما، به‌جز چند اثر کوچک از شاملو، سپهری و فروغ، تا چند سال پیش که این کار را شروع کردیم، انعکاسی در فرانسه نداشت. از سال ۲۰۰۰ به بعد با کارهایی که ما منتشر کردیم و آثاری که ناشری به اسم انوانتر از شاعران معاصر ایرانی ازجمله سپانلو منتشر کرده است، می‌شود گفت که به‌تدریج دارد جای خود را باز می‌کند.

سهراب سپهری

کتاب نخجوانی که به زبان فرانسه منتشر شده، رمانی است درباره‌ی شاعر قرن نوزدهم ایران، «طاهره قرةالعین» که به زندگی این شاعر پیشتاز و آزاده‌ی ایرانی پرداخته است:

یک رمان است. شرح یک قرن تاریخ ایران است. یعنی تاریخ قرن نوزدهم، دوران قاجار و درباره‌ی جامعه‌ی آن زمان است، ولی در عین حال متمرکز است روی زندگی طاهر قرةالعین، شاعر معروف جنبش بابی یا بهایی در ایران. شاعری معترض که جایی منحصربه‌فرد دارد. یعنی یکی از نخستین شاعران زن ایرانی است که در عین حال عارف و دانشمند بزرگی بوده و از فعالان جنبش زنان آن زمان و هم‌چنین از فعالان جنبش مذهبی بابی بوده است که سرنوشت بسیار دردناکی پیدا کرد و دولت آن زمان او را به قتل رساند.

جلال علوی‌نیا درباره‌ی کارهای آینده‌اش در زمینه‌ی نشر ادبیات فارسی به زبان فرانسه به شعرهای شفیعی کدکنی اشاره می‌کند و می‌گوید:

فقط یک نکته را یادآوری کنم که ما علاوه بر این شاعران معاصر، دیوان منصور حلاج را هم دو زبانه منتشر کردیم. در مورد کارهای آینده، در نظر داریم که در درجه‌ی اول تمام نوشته‌های غیر شعری فروغ فرخ‌زاد را از نامه‌ها گرفته تا مقاله‌ها، داستان‌ها و شرح سفرهای او را منتشر کنیم. این نخستین اثری است که ما در آینده منتشر خواهیم کرد. گزیده‌ای از شعرهای آقای شفیعی کدکنی، گزیده‌ای از غزل‌ها و اثری از خانم فرزانه‌ی میلانی با عنوان حجاب و کلام که چندین‌بار به زبان انگلیسی در آمریکا منتشر شده است، در برنامه‌ی کارهای آینده‌ی ما هستند.

فروغ فرخزاد

او به‌تازگی شعرهای منصور حلاج از عرفای ایرانی که در قرن سوم هجری زندگی می‌کرد و از مهم‌ترین صوفیان آن دوران به شمار می‌آمد را ترجمه و منتشر کرده است:

همان‌طور که می‌دانید حلاج هیچ‌وقت به فارسی ننوشته است. ماسینیون ایران شناس فرانسوی شعرهای حلاج را از عربی به فرانسه ترجمه کرده و من ترجمه‌ی ماسینیون را به صورت شعر مدرن امروزی به فارسی ترجمه کردم تا نوبودن اندیشه‌های حلاج را نشان دهم.

شعری از منصور حلاج با عنوان «نامم را از یاد بردم»، با صدای جلال علوی‌نیا، پایان‌بخش این گزارش است:

نگاهم با چشم دانش
راز ناب اندیشیدنم را گشود
پرتویی در آگاهی‌ام درخشید
که لطیف‌تر از هر برداشت فهم‌شدنی بود
و من چون تیری
در موج‌های دریای تفکر فرو رفتم
دلم آراسته به پرهای شوق
نشسته بر بال‌های عزم
به‌ سوی آن کسی پرواز می‌کرد
که اگر نامش را از من بپرسند
به رمز خواهم گفت
بی‌آن‌که آن را فاش کنم
سرانجام
هنگامی که از همه‌ی مرزها گذشتم
در حالی که در بیابان‌های نزدیکی سرگردان بودم
در برکه‌ای نظر انداختم
جز سیمای خود هیچ ندیدم
به سویش پیش رفتم
تا به فرمانش گردن نهم
و هنوز سردربند تسلیم ننهاده بودم
که نمی‌دانی
عشقش چه داغ خواهشی بر دلم حک کرد
خودآگاهی‌ام مرا ترک گفت
و به قدری به او نزدیک شدم
که نامم را از یاد بردم.