خودکشی، علت‌ها و پاسخ‌های ممکن

ناصر غیاثی

در روزهای پایانی سال ۱۳۸۸ خبری تکان دهنده منتشر شد: خودکشی منصور خاکسار، شاعر و مبارز سیاسی ۷۱ ساله در آمریکا. پس از صادق هدایت، اسلام کاظمیه و حسن هنرمندی، این خودکشی چهارمین نفر از نویسندگان و شاعران شناخته شده‌ی ایرانی است.

یادداشت زیر، ضمن هم‌دردی و تسلیت به بازماندگان منصور خاکسار، بویژه نسیم خاکسار، تلاش دارد مختصری به پدیده‌ی خودکشی بپردازد.

خودکشی، George Grosz ۱۹۵۹ - ۱۸۳۹آلمان

کدام یک از ما دست‌کم یک بار به فکر خودکشی نیافتاده یا به آن نیاندیشیده است؟ میان هنرمندان، سیاست‌مداران، دانش‌مندان، ثروت‌مندان و فقرا، مردم عادی و خلاصه در تمام سنین بودند افرادی که مرگ را بر زندگی ترجیح داده و با پای خود به کام مرگ فرورفته‌اند. نام‌هایی چون نرو، هانیبال، کلایست، توخولسکی، همینگوی، کلاوس مان، سلان، وان گوگ، سیلویا پلات، ویرجینیا ولف، جک لندن، شتفان تسوایگ، والتر بنیامین تنها مشتی از خروار است.

آیا همه‌ی آن‌ها به علت واحدی دست از جان شستند و به استقبال مرگ رفتند؟ آیا شهرت، ثروت، قدرت، محبوبیت و یا دانش مانعی برای دست زدن به خودکشی نیست؟

تاریخ از آخرین پادشاه سلسله‌ی شانگ به نام Di Xin در ۱۱۲۲ قبل از میلاد مسیح، به عنوان نخستین کسی که معروف و مقتدر بود و خودکشی کرد، یاد می‌کند و در اسطوره، آنتیگونه را می‌یابیم.

علت‌ها و نشانه‌های خوکشی

پزشکی، روان‌پزشکی، روان‌شناسی، جامعه‌شناسی و نیز فلسفه و ادبیات و دین از زوایای متفاوت به بررسی خودکشی پرداخته و می‌کوشند علت یا نشانه‌های آن را بیابند.

آن چه تاکنون مسجل شده این است: می‌توان از تنهایی، یاس، افسردگی، بیماری، مشکلات خانوادگی، جدایی، طلاق، ناکامی در عشق و مرگ عزیز، ترس از آبروریزی و گاه اعتراض به وضع موجود، به عنوان دلایل عمده‌ی خودکشی نام برد. آن‌چه برای دیگران امری پیش پا افتاده و کم‌ اهمیت است، در چشم کسی که می‌خواهد کمر به قتل خویش بندد، امری ناممکن می‌نماید. چگونه است که برخی دیگر نمی‌توانند تاب بیاورند و نبودن را بر بودن ترجیح می‌دهند؟

یکی دو پاسخ از جامعه‌ شناسی

امیل دورکهایم (۱۸۵۸ – ۱۹۱۷) جامعه‌شناس فرانسوی انواع خودکشی را، بسته به رابطه‌ی فرد به جامعه، به چهار نوع تقسیم می‌کند: خودخواهانه، ایثارگرایانه، نابهنجارانه، قدری گرایانه. براساس این نظریه میزان رابطه یا عدم رابطه‌ی فرد با جامعه و نیز شرایط خود جامعه از علت‌های اصلی خودکشی است. این نظریات دورکهایم با وجود گذشت سال‌ها هنوز اعتبار دارد.

برخی از جامعه شناسان نیز براین نظراند که وقتی ارزش‌های مشترک یک جامعه دچار فروپاشی شده و اهمیت‌شان را از دست می‌دهند، تعداد خودکشی‌ها بالا می‌رود. به عبارت دیگر هرچه ارزش‌های مشترک یک جامعه افراد بیش‌تری را دربر بگیرد، تعداد خودکشی‌های آن جامعه تنزل می‌یابد.

خودکشی، Antoine Wiertz ۱۸۶۵ - ۱۸۰۶ بلژیک

یکی دو پاسخ از روان‌شناسی

یک نظریه می‌گوید، بسیاری از آن‌هایی که خودکشی کرده‌اند، دوران کودکی بسیار سختی داشته‌اند. سختی این دوران می‌تواند زاییده‌ی جدایی پدر و مادر، مرگ یکی از آن دو و یا هر دو باشد. این افراد در کودکی به قدر کافی از مهر پدر و مادر برخوردار نبوده و به همین خاطر «من» آن‌ها به رشد مطلوب نرسیده است.

نظریه‌ی دیگر از آن فروید و فرویدی‌هاست. فروید به وجود دو غریزه‌ی ابتدایی در انسان قایل است زندگی و مرگ که به ترتیب یکی در سازندگی و عشق تجلی می‌یابد و دیگری در ویران‌گری و پرخاش‌گری. طبق آرای فروید انسان می‌خواهد به کمک این دو غریزه به آن آرامش درونی دست پیدا کند که در دوران جنینی تجربه کرده بود.

فروید اعتقاد داشت چنان چه غریزه‌ی مرگ متوجه‌ی بیرون آدمی نشود به درون او سرایت کرده و فرد را به خودکشی وا می‌دارد. به عبارت دیگر عمل خودکشی به مثابه‌ی بازگشت خشنوت از بیرون به درون است. شخصی که خودکشی می‌کند، به خود خشونت می‌ورزد. وقتی کسی عزیزی را از دست می‌دهد – واقعی یا نمادین فرقی نمی‌کند – خود را با او یکی می‌پندارد. هم چنین است در مورد کسی که از او متنفر است. به این ترتیب کشاکشی بین عشق و نفرت در او پا می‌گیرد.

آن دسته از احساسات منفی که پیش از این متوجه‌ی شخص دیگری بودند حالا به تنفر از خود تبدیل شده و این به نوبه‌ی خود منجر به افسردگی می‌گردد. خودکشی بیان دیگر یا ادامه‌ی این تنفر (از خود) است. فرد خود را به خاطر تنفراش گناه‌کار می‌داند و نیاز دارد خود را به مجازات برساند. در چنین جهنمی چه مجازاتی بالاتر از مرگ؟

اغلب مردم اما با غریزه‌ی مرگ کنار می‌آیند. به این ترتیب که به آن سمت و سوی دیگر داده و متوجه‌ی دیگران می‌کنند. اما آدم‌هایی که دست به خودکشی می‌زنند این غریزه را متوجه‌ی خودشان می‌کنند، چرا که از یک سو اسیر تنفر از خویش‌اند و از سوی دیگر ناتوان از کنار آمدن با آن. پژوهش‌های جامعه‌شناسی این نظریه‌ی فروید را تایید می‌کند: در زمان جنگ میزان خودکشی تنزل می‌یابد، چون انسان غریزه‌ی مرگ یا خشنوت و ویرانگری خویش را متوجه‌ی دشمن می‌کند.

به همین خاطر در جوامعی که میزان قتل بالا است، میزان خودکشی پایین است. عکس این نیز صادق است. با این وجود باید گفت که میان تمام نظریه‌های یادشده و دیگر نظریه‌ها ، نمی‌توان هیچ نظریه‌ای را یافت که از پس توضیح کامل علل خودکشی برآمده باشد.

و یک پاسخ از زبان‌شناسی

دو پژوهش‌گر از دو دانش‌گاه تگزاس و پنسیلوانیا به بررسی آثار نُه نویسنده‌ی آمریکایی، انگلیسی و روسی نشستند که خود را کشته بودند. این دو به کمک نرم‌افزار ویژه‌ی زبان‌شناسی ۳۰۰ شعر را مورد پژوهش قرار دادند. این نرم‌افزار می‌تواند واژه‌هایی پیدا کند که مربوط به احساسات منفی می‌شوند و یا واژه‌هایی را بیابد که به خود شاعر و نویسنده بازمی‌گردند.

این پژوهش نشان داد، هر چه نویسنده‌ای در آثارش بیش‌تر از «من» حرف بزند، بیش‌تر در معرض خطر احتمال خودکشی قرار دارد. در آثار شاعران و نویسندگانی که خودکشی کرده‌اند، به طرز بارزی ضمایری مثل «من»، «به من»، «مرا» و «از آن من» به چشم می‌خورد. این ضمایر نشانه‌ی تمرکز روی خویش و جدا شدن از دیگران است.

به مثل سیلویا پلات در آثار متاخرش از ضمایری استفاده می‌کرد که کم‌تر به احساس جمعی، به وابستگی به محیط پیرامون‌اش اشاره داشتند. بکار بردن هر چه کم‌تر «ما» حاکی از انزوا‌ی رو به رشد او بود. نتیجه‌ی دیگر این پژوهش این بود که آن نُه شاعر و نویسنده در آثارشان بیش‌تر از واژه‌هایی استفاده می‌کردند که معنای ضمنی جنسی دارند.

از زبان آمار

مردها بیش‌تر از زن‌ها خودکشی می‌کنند. زن‌ها سه برابر مردها می‌کوشند دست به خودکشی بزنند. هیچ مرگی مثل خودکشی بین بازماندگان مُرده حس اندوه، شرم‌ساری، گناه، ناامیدی و بی‌چارگی باقی نمی‌گذارد. در آمریکا هر نیم ساعت یک نفر دست به خودکشی می‌زند.

مردها به‌طور معمول با اسلحه خودکشی می‌کنند و زن‌ها با قرص خواب. در انگلستان گاز معمول است، در اتریش به دار آویختن، در کشورهای اسکاندیناوی خوردن سم. بیش‌تر خودکشی‌ها در کشورهای چکسلواکی، فنلاند و اتریش انجام می‌گیرد. کم‌ترین میزان خودکشی در یونان است و ایرلند.

در دوران رکود اقتصادی میزان خودکشی بالا می‌رود، در زمان رونق اقتصادی ثابت می‌ماند و در دوران جنگ کم می‌شود. معتادین به دارو، الکل و دیگر مواد مخدر بیش‌تر از بقیه در معرض خودکشی قرار دارند. در تمام جوامع انسانی خودکشی تابو و مذموم است و قریب به اتفاق ادیان خودکشی را تقبیح می‌کنند.

از زبان

صادق هدایت: « ‌نه، كسي تصميم به خودكشي نمي گيرد. خودکشی با بعضی هست. در خمیره و در سرشت آن‌هاست، نمی‌توانند از دست‌اش بگریزند.» هرمان هسه: «خودکشی یک راه گریز اضطراری همواره موجود است.» نیچه: «اندیشه به خودکشی، اسباب تسلای نیرومندی است. آدمی به یاری آن بسی شب‌های بد را به خوبی از سر می‌گذارند.» و سرانجام چزاره پاوزه: «کسی نیست که یک دلیل خوب برای کشتن خودش نداشته باشد.»